Artykuł Ontologia

Nicholas Rescher: Debata w Valladolid

Rescher debata czarne2 l
Jak stwierdzić, czy istota, która wydaje się zdolna do rozumnego działania – ale niekoniecznie człowiek, może nawet kosmita lub android – jest (lub nie) bratnim bytem rozumnym? Czy do tej sprawy można się odnieść tylko za pomocą analogii takich jak te, które przedstawił w Szekspirowskim Kupcu weneckim Shylock?

Download (PDF, 6.49MB)


Kiedy Hiszpania za panowania Filipa II (1527–1598) kolonizowała Nowy Świat, wybuchła gorzka kłótnia między żądnymi mamony konkwistadorami a pobożnymi zakonnikami, którzy z polecenia króla zawsze towarzyszyli tym pierwszym w wyprawach. Przedmiotem sporu był status tubylców, rdzennych mieszkańców Ameryk. Czy byli – jak utrzymywali zakonnicy – istotami ludzkimi, których dusze miały być zbawione, a życie włączone we wspólnotę Kościoła? Czy może – jak woleli myśleć konkwistadorzy – byli czymś na wzór większych hominidów z Afryki: wyrafinowanymi ssakami, które można wykorzystać do pracy w kopalniach złota i srebra, niczym zwierzęta pociągowe w rodzaju wielbłądów lub wołów? Czy rzeczywiście byli ludźmi, czy raczej należało ich postrzegać jako nieco bardziej rozwinięty gatunek małp?

Gdy zakonnicy, którzy sprzeciwiali się wyzyskiwaniu rdzennych ludów Ameryk, nie przestawali naciskać, Filip II postanowił, by problemem zajęli się najlepsi z dostępnych wówczas ekspertów, śmietanka teologów i uczonych Hiszpanii. Zgromadzili się oni w latach 1550–1551 na scholastyczną debatę na uniwersytecie w Valladolid; jej oś stanowiło następujące zdanie: „Rdzenni mieszkańcy Nowego Świata są rozumnymi istotami, obdarzonymi duszą, a jako tacy zasługują na protekcję ze strony króla i Kościoła”.

Absolwent uniwersytetu w Salamance, dominikanin Bartłomiej de las Casas, którego odtąd nazywano „Apostołem Indii”, bronił strony zakonników z taką elokwencją i siłą przekonywania, że zgromadzeni mędrcy – za co cześć im wieczna! – stanęli po stronie ludzkości. (Nie żeby zrobiło to wielką różnicę twardym zarządcom spraw amerykańskich).

Ponadczasowym obiektem zainteresowania filozofii jest w tej sprawie pytanie o sposób rozwiązania problemu. Jak stwierdzić, czy istota, która wydaje się zdolna do rozumnego działania – ale niekoniecznie człowiek, może nawet kosmita lub android – jest (lub nie) bratnim bytem rozumnym? Czy do tej sprawy można się odnieść tylko za pomocą analogii takich jak te, które przedstawił w Szekspirowskim Kupcu weneckim Shylock?

Czy Żyd nie ma oczu? Czy Żyd nie ma rąk, twarzy, narządów, zmysłów, uczuć, namiętności? – skoro żywi się tym samym jadłem, rani go ten sam oręż, gnębią te same choroby, leczą te same leki, ziębi i grzeje ta sama zima i lato co chrześcijanina? Ukłujcie nas – czyż nie będziemy krwawić? Połaskoczcie – czyż nie będziemy chichotać? Otrujcie – czyż nie umrzemy? A gdy nas skrzywdzicie – czyż nie będziemy szukać pomsty? Skoro we wszystkim innym jesteśmy jak wy, to i w tym jesteśmy do was podobni. [W. Szekspir, Kupiec wenecki, w: tenże, Komedie, tł. S. Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2012, s. 546]

Rodzi się tu wiele głębokich pytań. Czy – gdy się dokładnie przyjrzeć – bycie człowiekiem sprowadza się do tego, o czym mówią wspomniane analogie? Czy może dajemy raczej kredyt zaufania, o ile nie ma dla niego rozumnych przeciwwskazań? Czy ciężar stwierdzenia czyjegoś człowieczeństwa spoczywa na faktycznej bądź etycznej szali wagi? Czy trzeba sprawdzać analogie coraz dokładniej – czy też nawet niewiele powinno wystarczyć, by rozwiązać problem za pomocą chrześcijańskiej zasady miłosierdzia? Debata w Valladolid dostarcza pożywki tego typu myślom, pobudzając do pytania o to, na jakiej podstawie daną istotę uznać za rzeczywiście ludzką.

Tłumaczenie: Michał Buraczewski


The Valladolid Debate, w: Nicholas Rescher, A Journey through Philosophy in 101 Anecdotes, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 2015, s. 97–98. Przekład za zgodą Autora.


Nicholas Rescher – ur. w 1928 roku amerykański filozof związany z Uniwersytetem w Pittsburghu, gdzie kieruje Centrum Filozofii Nauki. Autor niemal 100 książek oraz 400 artykułów, w których porusza zagadnienia z zakresu logiki, epistemologii, filozofii nauki, metafizyki i etyki.

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

Skomentuj

Kliknij, aby skomentować

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy