Stary grecki mędrzec Ksenofanes z Kolofonu (ok. 575–490 przed Chr.) jest znany potomnym jedynie dzięki garstce krótkich cytatów. Oto jeden z najbardziej znaczących:
Gdyby woły, konie i lwy miały ręce i mogły nimi malować i tworzyć dzieła tak, jak ludzie, to konie malowałyby obrazy bogów podobne do koni, a woły podobne do wołów i nadawałyby bogom kształty takie, jaka jest ich własna postać [cyt. za Reale 2012, s. 131 – przyp. tłum.].
Ta dykteryjka jest bardzo pouczająca. Wprowadza do krainy filozoficznych rozważań nowe narzędzie myślowe: rozumowanie, które tu występuje, nie dokonuje się w oparciu o opis rzeczywistości czy faktów, lecz stanowi czysto spekulatywną projekcję, całkowicie hipotetyczne twierdzenie. Jest to pierwszorzędny przykład zaczepki, która stała się niezwykle popularna w filozofii: „Co powiedziałbyś / powiedziałabyś, gdyby…?”.
Ponadto, domniemanie Ksenofanesa zapoczątkowuje doktrynę relatywizmu, czyli stanowiska, które głosi, że prawda o rzeczach – w tym przypadku o właściwych obiektach czci – znajduje się w oczach patrzących lub, by być bardziej dokładnym, w oczach określonych gatunków patrzących.
Kluczową sprawą jest tu teza, że różnie usytuowani obserwatorzy zobaczą rzeczy ze swojego własnego punktu widzenia. Została ona później rozwinięta przez młodszego krajana Ksenofanesa – Protagorasa (ok. 490–420 przed Chr.) – który nauczał, że
człowiek jest miarą wszystkiego: tego, co jest, że jest, i tego co nie jest, że nie jest.
Zdanie to znowu dotyczy gatunków, ale późniejsi, bardziej dogmatyczni myśliciele rozszerzyli ten relatywizm gatunkowy tak, że stał się relatywizmem wyraźnie osobowym, uznającym każdą jednostkę za sędziego swojej własnej prawdy. Oczywiście w tym momencie sama koncepcja bezosobowej rzeczywistości przepada jak kamień w wodę i zostajemy z „relatywizmem studenta drugiego roku”, który głosi: „to tylko ty tak myślisz”.
Perspektywa Ksenofanesa wywróciła do góry nogami biblijny opis relacji człowiek-Bóg. Gdzie bowiem Biblia mówi, że Bóg stworzył człowieka na swoje podobieństwo, Ksenofanes twierdzi, że to człowiek wytworzył Boga na swój obraz. Jest to nieco frustrujące, że Ksenofanes nie powiedział nam, co mamy myśleć o jego spekulatywnej eskapadzie. Czy próbuje uzasadnić tezę, że Bóg jest tylko fikcją, czymś, co wymyśliliśmy na własnych zasadach po to, by pocieszać się w obliczu świata, którego tak naprawdę nie rozumiemy? Czy też próbuje nam powiedzieć, że nasze myślenie o tej sprawie jest głęboko nieadekwatne, przepełnione antropomorfizmem, a wprowadzanie do tych rozważań idei związanych z człowieczeństwem nie jest w stanie pomóc w przedstawieniu bytu, którego natura jest znacznie bogatsza?
Pokrótce: czy Ksenofanes próbował spłycić naszą ideę Boga czy ją pogłębić? Niestety, źródła, jakie mamy do dyspozycji, nie pozwalają odpowiedzieć na to pytanie; informacje, które możemy odtworzyć, są w tym krytycznym miejscu niewystarczające.
Przełożył Michał Buraczewski
Nicholas Rescher, Xenophanes’s Animal Theologians, w: tenże, A Journey through Philosophy in 101 Anecdotes, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 2015, s. 15–16. Przekład za zgodą Autora i Wydawcy.
Nicholas Rescher – ur. w 1928 roku amerykański filozof związany z Uniwersytetem w Pittsburghu, gdzie kieruje Centrum Filozofii Nauki. Autor niemal 100 książek oraz 400 artykułów, w których porusza zagadnienia z zakresu logiki, epistemologii, filozofii nauki, metafizyki i etyki.
Skomentuj