Prof. Hunter w dwudziestominutowej prezentacji przedstawił główne zagadnienia swojego projektu. Skupiając się najpierw na metodologii, podkreślił bardziej historyczny aniżeli filozoficzny charakter swoich dociekań. Oznacza to, że kwestia prawdziwości opisywanych stanowisk nie jest rozstrzygana, zaś nacisk zostaje położony na ujęcie stosownych idei w historycznym kontekście ich oddziaływania. Towarzyszy temu próba problematyzacji często spotykanej praktyki, polegającej na pisaniu historii filozofii z perspektywy i na rzecz systemów, które ostatecznie zatriumfowały – w przypadku Huntera, filozofii Kanta. Te założenia metodologiczne prowadzą Huntera do uznania Kantowskiej religii rozumu za konkurencyjną propozycję konfesyjną, której dążenie do bycia „ponad” partykularnymi wyznaniami, bardziej niż nieuniknioną konsekwencją racjonalnego charakteru tej religii, jest wynikiem specyficznej tradycji intelektualnej, w obrębie której Kant funkcjonował i której interesu bronił. Takie odczytanie filozofii religii Kanta ma potwierdzać jej bezpośrednia recepcja. Prof. Hunter zamierza poświęcić w swojej książce osobny rozdział żydowskim, luterańskim i katolickim reakcjom na Religię w obrębie samego rozumu. Mają one pokazać, że „niedenominacyjny” charakter Kantowskiej refleksji religijnej był przyjmowany tylko przez jej zwolenników, którzy chcieli nadać sobie prawo do protekcjonalnego traktowania „pozytywnych” religii. Natomiast polemiści Kanta – od żyda Saula Aschera, przez luteranina Gottloba Christopha Storra, po jezuitę Benedykta Stattlera – widzieli w Kantowskiej doktrynie teologiczną (a niekiedy też polityczną) interwencję, zagrażającą ich tradycjom.
Po zakończeniu prezentacji przez prof. Huntera głos zabrał Wojciech Kozyra. Zwrócił uwagę na napięcie między zadeklarowaną przez Huntera bezstronnością historyka i zaangażowaniem widocznym choćby na kartach jego pracy The Rival Enlightenments z 2001 roku, w której sympatie autora wydają się być wyraźnie po stronie „obywatelskiego oświecenia” (civil Enlightenment), reprezentowanego przez Samuela Pufendorfa i Christiana Thomasiusa, a pozostającego w kontrze do „metafizycznego oświecenia”, którego szermierzem w Niemczech była tradycja prowadząca od Leibniza przez Wolffa do Kanta. Drugie pytanie Wojciecha Kozyry dotyczyło stopnia aprobaty Kanta dla państwowej promocji religii rozumu. Hunter bowiem zdaje się twierdzić, że państwo u Kanta powinno biernie czekać, aż zastąpi je etyczna wspólnota. Taki wniosek, jak Kozyra przyznał, można rzeczywiście wysnuć na podstawie Religii w obrębie samego rozumu. Sytuacja jednak zmienia się w Sporze fakultetów, gdzie Kant zdaje się skłaniać ku przyznaniu państwu prawa do aktywnego wspierania religii rozumu kosztem innych wiar.
Odpowiadając na pierwsze pytanie, prof. Hunter przyznał, że potraktował Thomasiusa i Pufendorfa w The Rival Enlightenments ze szczególną życzliwością, lecz należy mieć na uwadze, iż tradycja „obywatelskiego oświecenia” została zepchnięta na tak głęboki margines, że przywrócenie jej do głównego nurtu badań nad „wiekiem świateł” w istocie wymagało dodatkowego zaangażowania. Hunter stanowczo też zaznaczył, że jego celem bynajmniej nie jest opowiedzenie się po stronie historycznych wiar przeciwko Kantowskiej Vernunftreligion. W odniesieniu do drugiego pytania, stwierdził, że państwowy protektorat nad religią rozumu byłyby trudny do zrealizowania w świetle ówczesnej niemieckiej konstytucji religijnej, ale, przyznał, u Kanta rzeczywiście dają się dojrzeć tendencje sprzyjające nadaniu przez państwo religii rozumu specjalnego statusu.
Drugi komentarz wygłosiła dr Anna Tomaszewska. Nawiązując do wątku, który pojawił się wcześniej w rozmowie między prof. Hunterem a Wojciechem Kozyrą, a także do prac Iana Huntera poprzedzających będący przedmiotem spotkania projekt wydawniczy, dr Tomaszewska zapytała o związek Kantowskiej religii z procesem sekularyzacji (traktuje o tym artykuł Huntera pt. „Secularization: The Birth of a Modern Combat Concept”). Czy nie jest tak, że impulsem dla tego procesu była nie tyle racjonalizacja religii dokonana przez Kanta – oraz próba osiągnięcia dominacji przez jedną z konkurencyjnych „konfesji”, jaką miałaby być Kantowska wersja religijnego racjonalizmu – ile raczej proces ten stanowił efekt uboczny pewnej koncepcji relacji między religią („wspólnotą etyczną”) a państwem? Zgodnie z tą koncepcją, zawartą w trzeciej części Religii w obrębie samego rozumu, jednym z istotnych zadań zorganizowanych w rozmaite kościoły „wspólnot etycznych” miałoby być wspieranie celów państwa, w szczególności jego dążeń do zapewnienia pokojowego współistnienia różnorodnym jednostkom i grupom społecznym. Innymi słowy, zorganizowana wspólnota etyczna miałaby według Kanta wspierać z założenia aksjologicznie neutralne państwo, a więc służyć utrzymaniu „świeckiego” porządku. To zaś pociągałoby za sobą konieczność dostosowania się owej wspólnoty do wymogów i zasad wspólnoty politycznej, a takie dostosowanie polegałoby chociażby na akceptacji wielości i różnorodności wyznań religijnych, a zatem i na uznaniu relatywnego charakteru prawd głoszonych przez wspólnotę etyczną w postaci danego kościoła.
Prof. Hunter uznał ten argument za alternatywny dla swojej wizji sekularyzacji, dodał jednak, że bardziej niż analiza argumentów Kanta interesuje go recepcja poglądów królewieckiego filozofa. Podkreślił także to, iż Kant postrzegał swoją koncepcję religii jako mającą zastąpić tradycyjne chrześcijaństwo (na przykład przez wyrugowanie lub daleko idącą modyfikację takich dogmatów, jak ten o wcieleniu czy zastępczym odkupieniu przez Syna Bożego), a nie jako projekt polityczny. Profesor wskazał również na trudności związane z interpretacją Kanta jako filozofa chrześcijańskiego bądź niechętnego chrześcijaństwu – uznanie którejś z tych interpretacji zależy od założeń dotyczących chrześcijaństwa, a przyjmowanych przez samego interpretatora.
Po komentarzach przyszedł czas na pytania od uczestników. Pierwsza zabrała głos prof. Justyna Miklaszewska z Uniwersytetu Jagiellońskiego, pytając o związki między biblijną hermeneutyką Kanta a religijnymi poglądami Newtona. Profesor Hunter przyjął to pytanie entuzjastycznie, widząc w nim ciekawy program badawczy i wskazując na ogromne znaczenie Newtona dla rozwoju intelektualnego Kanta. Jako drugi pytanie zadał prof. Jean-Christoph Merle z Uniwersytetu w Vechcie (Niemcy). Podniesiony problem i dyskusja, która potem nastąpiła, dotyczyły niebezpieczeństwa wnioskowania o treści pism Kanta z ich recepcji. Następnie głos zabrała dr Anna Szyrwińska, również z Vechty. Szyrwińska podniosła kwestię wiedzy Kanta z zakresu teologii i poruszyła kwestię motywacji wczesnych chrześcijańskich krytyków Kanta. Zdaniem prof. Huntera teologiczna wiedza Kanta miała pewne ograniczenia – filozof był podatny na przykład na wpływ pietyzmu, nie problematyzując jednak przyswajanych przez siebie teologicznych treści – a jego wcześni krytycy, chrześcijańscy teologowie, uznawali użycie przezeń pewnych pojęć religijnych za nieuprawnione. Jako ostatni pytanie zadał dr Hasse Hämäläinen: czy związany z Rewolucją Francuską kult rozumu wpłynął na kształt recepcji Kanta? Hunter przytaknął i dodał, że obudzone rewolucją obawy przed przemocą wywołaną spuszczonym ze smyczy rozumem były ważnym czynnikiem kształtującym stanowisko przeciwników Kanta, poza tym oczywiście, co znaleźć można w tekstach samego filozofa. Pogłoski dotyczące zakonu iluminatów i ich tajnych rewolucyjnych celów (które nie były całkowicie bezpodstawne, ponieważ iluminaci istnieli naprawdę, chociaż Kant nie był ich członkiem, w przeciwieństwie na przykład do Reinholda) pojawiły się w tym samym kontekście w południowych Niemczech.
Opracowanie: Wojciech Kozyra, Hasse Hämäläinen, Anna Tomaszewska.
Skomentuj