Profesor Velkley rozpoczął od ogólnej kwestii związku między filozofią i religią u Kanta. Podkreślił, że praktyczność Kantowskiego rozumu urzeczywistnia się w akcie nadania przezeń ludzkiej woli bezwarunkowego (moralnego) prawa (tzw. autonomia). Bezwarunkowość oznacza tutaj niewrażliwość na partykularne cele, jakie dane działanie miałoby osiągnąć. Niemniej rozum określa cel ostateczny ludzkich wysiłków moralnych, którym jest summum bonum (najwyższe dobro), rozumiane przez Kanta jako właściwa proporcja między cnotą i szczęściem. Jednak tę harmonię zapewnić może tylko moralna i wszechmocna istota – Bóg. W ten sposób religia zdaje się przychodzić z pomocą moralności.
Następnie Richard Velkley wskazał na przekonanie Kanta, że również natura w pewien sposób (np. poprzez globalizację handlową) sprzyja moralnemu dążeniu człowieczeństwa do realizacji moralnej wolności (jako wspomnianej autonomii). Natura i wolność miałyby bowiem, według Kanta, posiadać wspólny „inteligibilny substrat”. Tak więc zarówno natura, jak i sam Bóg postulowany przez religię, z pozoru przychodzą w sukurs rozumnemu pragnieniu moralnej pełni.
W tym momencie do głosu dochodzi tytułowy „dylemat” Kantowskiej religii rozumu. Religia ta miałaby być oparta na moralnej autonomii, a jednocześnie powinna „suplementować” wszelkie pozaracjonalne (jeśli nie irracjonalne) elementy (m.in. takie jak rytuał, święta historia i materialne wizje zbawienia), których natura ludzka wymaga z racji swojej niezupełnej rozumności. Skłonność do nadania w religii prymatu temu, co „pozytywne”, tj. nieprzejrzyste dla nuda ratio (samego rozumu), lecz obwiązujące na postawie objawienia, wynika według Kanta z radykalnego zła, w jakim pogrążony jest człowiek. I tak filozoficzna antropologia Kanta okazuje się walczyć z koncepcją rozumnej religii filozofa: dualistyczna natura człowieka skutecznie uniemożliwia bowiem projekt „moralnej transformacji ludzkości” (wyrażenie prof. Velkleya), założony w Kantowskim ujęciu religii.
Po wykładzie przyszedł czas na pytania. Dotyczyły one wzajemnej niezależności moralności i religii u Kanta (dr Hasse Hämäläinen) oraz tezy Kanta, zgodnie z którą człowiek ma prawo mieć nadzieję na to, że Bóg dopomoże jego moralnym wysiłkom, gdy on sam uczyni wpierw wszystko, co w jego mocy, aby sprostać wymogom moralności (Wojciech Kozyra). Jako ostatnia dyskusję z prof. Velkleyem podjęła dr Anna Tomaszewska. Dyskusja dotyczyła relacji między religią a rozumem (który miałby stanowić źródło wiary religijnej) w koncepcji Kanta, a także podobieństw i różnic między Kantem a Leo Straussem w zakresie sposobu rozumienia tej relacji. Prof. Velkley podkreślił, że w ujęciu Straussa rozum jest władzą teoretyczną poszukującą wiedzy i zakłada zdolność zawieszenia sądu i wątpienia: ważne jest tu samo poszukiwanie wiedzy, pytania, a nie odpowiedzi. Dr Tomaszewska wskazała na aspekt łączący filozofię Kanta z myśleniem sceptycznym: krytykę dogmatycznej metafizyki, która to krytyka stanowi warunek wiary religijnej, zasadnej jedynie na gruncie praktycznego rozumu. Rozum praktyczny jednak, jak podkreślił Richard Velkley, zawiera w sobie prawo moralne („fakt rozumu”), którego przecież Kant nie podaje w wątpliwość. Wymianę tę zakończyło odniesienie do argumentu z „luki moralnej” Johna Hare’a oraz stwierdzenie, że jak długo jesteśmy ludźmi – istotami cielesno-rozumowymi – będziemy według Kanta potrzebować religii jako warunku realizacji wpisanej w naszą naturę predyspozycji do osobowości moralnej.
W spotkaniu wzięli udział słuchacze z Wielkiej Brytanii, Szwecji, Stanów Zjednoczonych, Finlandii, Polski, Niemiec i Portugalii.
Oprac. Zespół projektu „Między sekularyzacją a reformą”
Skomentuj