Robert Poczobut: Epistemologia ewolucyjna

Wszystkie naturalne mechanizmy poznawcze, które wykorzystujemy do poznawania świata i samych siebie, powstały w procesie ewolucyjnym jako wynik dostosowania do warunków środowiskowych. Nasuwa się w związku z tym kilka pytań. Czy i w jakim stopniu ewolucyjna geneza mechanizmów poznawczych wpływa na ocenę wartości uzyskiwanych za ich pomocą rezultatów poznawczych? Czy ewolucyjne opisy i wyjaśnienia ludzkiej wiedzy są poprawne? Czy naturalizm ewolucyjny jest owocnym podejściem do klasycznych problemów epistemologii?

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2023 nr 1 (49), s. 9–11. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Zwolennicy ewolucyjnego podejścia do badania procesów poznawczych zwracają uwagę na ich adaptacyjny charakter. Sprawne funkcjonowanie organizmu wymaga adekwatnego odpowiadania na bodźce oraz dysponowania choćby prowizoryczną reprezentacją (odwzorowaniem) środowiska. Systemy, które nie reagują właściwie, nie są zdolne do radzenia sobie w naturalnym otoczeniu – tracą szansę na zdobycie pokarmu, ucieczkę przed wrogiem, ostatecznie zaś giną. Dostosowanie, także poznawcze, jest warunkiem przetrwania organizmu. Dobór naturalny eliminuje posiadaczy wadliwych mechanizmów oraz sprzyja ewolucji struktur poznawczych umożliwiających sprawne działanie.

Ewolucja struktur i mechanizmów poznawczych

Epistemologia ewolucyjna obejmuje dwa główne obszary badawcze. Pierwszy z nich koncentruje się na badaniu filogenezy (rozwoju gatunkowego) struktur i mechanizmów poznawczych: percepcyjnych, pamięciowych, komunikacyjnych, związanych z myśleniem, wnioskowaniem, rozwiązywaniem problemów itp. Drugi obszar skupia się na badaniu ewolucji wytworów poznawczych: wiedzy, teorii naukowych, systemów przekonań itd. W obu wypadkach wykorzystuje się kategorie zapożyczone z biologii ewolucyjnej – podkreśla się znaczenie doboru naturalnego i adaptacji w odniesieniu do mechanizmów i struktur poznawczych, a także do wytworów realizowanych za ich pomocą procesów poznawczych.

Procesy poznawcze są funkcją ewoluujących struktur i mechanizmów, które stanowią integralne składniki naszych ciał (ze szczególnym uwzględnieniem mózgu i układu nerwowego). Wytwory poznawcze uzyskiwane dzięki działaniu tychże struktur i mechanizmów mają określony profil funkcjonalny – sprawują kontrolę w odniesieniu do zachowań organizmu oraz przyczyniają się do jego adaptacyjnego sukcesu (przetrwanie i reprodukcja) lub porażki (dezadaptacja i eliminacja). Ocena wartości procesów poznawczych i ich wytworów ma charakter pragmatyczny i sprowadza się do oceny roli, jaką odgrywają one w funkcjonowaniu organizmu.

Sukces adaptacyjny nie wymaga dysponowania doskonałym, maksymalnie dokładnym odwzorowaniem świata w strukturach poznawczych organizmu. Jego miarą są przetrwanie, reprodukcja i umiejętność radzenia sobie z problemami, jakie organizm napotyka w swoim środowisku. Ewolucja nie tworzy doskonałych systemów poznawczych, które z maksymalną dokładnością reprezentują świat fizyczny – tworzy poznawcze prowizorki pozwalające organizmom skutecznie działać w środowisku i przekazywać swoje geny. Poznanie pozostaje na usługach działania. Jednak bez zdolności do odwzorowania przynajmniej niektórych aspektów środowiska w strukturach poznawczych organizmu jego szanse na przetrwanie są zerowe. W zdolności do reprezentowania wybranych cech środowiska w strukturach układu nerwowego można doszukiwać się ewolucyjnych korzeni klasycznego pojęcia prawdy (standardowo wiązanego z takimi wytworami poznawczymi jak zdania, sądy czy przekonania). Żeby skutecznie wchodzić w interakcje z otoczeniem, organizmy muszą reprezentować przynajmniej te jego cechy, których rozpoznanie jest warunkiem ich przetrwania.

Ewolucja wiedzy

Drugi obszar badawczy epistemologii ewolucyjnej, częściowo niezależny od pierwszego, obejmuje problemy dotyczące ewolucji wiedzy (teorii i pojęć naukowych). W tym wypadku chodzi o wykorzystanie do opisu rozwoju wiedzy kategorii (pojęć, modeli, metafor) stosowanych w opisie i wyjaśnianiu ewolucji biologicznej. Zwraca się uwagę, że ewolucja wiedzy, podobnie jak ewolucja biologiczna, ma charakter nieliniowy i nierzadko prowadzi do ślepych uliczek (teorii odrzucanych jako błędne rozwiązania problemów naukowych). Zdaniem Donalda T. Campbella, jednego z twórców epistemologii ewolucyjnej, wiedza ludzka wyrażana w formie pojęć, przekonań i teorii ewoluuje w podobny sposób jak cechy organizmów biologicznych – podlegając wyrafinowanym mechanizmom selekcji. Przy tym proces selekcji wiedzy (teorii, przekonań) może mieć cechy swoiste, niewystępujące na poziomie ewolucji biologicznej. Nie chodzi tutaj o identyczność mechanizmów selekcji w odniesieniu do wiedzy i organizmów, lecz o szeroko rozumiane podobieństwo tych mechanizmów.

Krytycy takiego ujęcia zwracają uwagę, że przenoszenie interpretacji działania ewolucji darwinowskiej (lub neodarwinowskiej) na analizę wiedzy ludzkiej jest uproszczeniem, a nawet błędem. Teorie i koncepcje naukowe nie powstają metodą prób i błędów, zaś zasady ich oceny i selekcji w niczym nie przypominają kryteriów doboru naturalnego. Mimo że w ewolucji wiedzy i ewolucji biologicznej można się dopatrzyć pewnych podobieństw, to jednak opisywanie pierwszej w kategoriach drugiej ma w najlepszym razie charakter
metaforyczny.

W odpowiedzi zwraca się uwagę, że celem nauki nie jest osiągnięcie prawdziwego poznania rzeczywistości (antyrealizm), lecz budowa skutecznych narzędzi teoretycznych zwiększających szanse człowieka na przetrwanie (instrumentalizm). Zgodnie z tym ujęciem kryteria oceny i selekcji teorii naukowych mają charakter wyłącznie pragmatyczny – przetrwają teorie, które okażą się najbardziej skuteczne w rozwiązywaniu problemów. Analiza podobieństw i różnic między ewolucją wiedzy i ewolucją biologiczną stanowi temat szeroko zakrojonych dyskusji prowadzonych na gruncie współczesnej epistemologii ewolucyjnej. Poszukuje się ewolucyjnych korzeni podstawowych kategorii epistemologicznych, takich jak prawda czy racjonalność poznawcza. Program epistemologii ewolucyjnej można uznać za jedną z prób naturalizacji, a zarazem krytyki i reinterpretacji klasycznej epistemologii.

Naturalizm integracyjny

Każdy rezultat poznawczy jest wytworem określonych mechanizmów, dlatego rzetelna ocena jego wartości wymaga znajomości teorii wyjaśniających działanie i pochodzenie tych mechanizmów (genezę ewolucyjną). Epistemologia jako metanauka (nauka o nauce), zajmująca się kryteriami oceny rezultatów poznawczych, nie jest niezależna od nauk empirycznych. To, jakim obrazem świata dysponują przedstawiciele danego gatunku, zależy od mechanizmów poznawczych, do których powstania doprowadziły procesy ewolucyjne. Za dysfunkcje i błędy poznawcze często odpowiadają uszkodzenia tychże mechanizmów. Wszechstronne wyjaśnienie przyczyn (bezpośrednich i dalszych) powstawania błędnych reprezentacji wymaga także uwzględnienia wiedzy na temat ewolucji systemów poznawczych.

Procesy poznawcze pełnią funkcję adaptacyjną. Dzięki nim tworzymy modele rzeczywistości, które są warunkiem możliwości sprawnego działania. Nie tylko nasz mózg, ale cały aparat poznawczy powstawał w długotrwałym procesie ewolucyjnym, w ciągłej interakcji ze środowiskiem. Gdyby umysłowe i teoretyczne modele świata nie odwzorowywały go z odpowiednim przybliżeniem, nie przetrwalibyśmy jako jednostki ani jako gatunek. Poznanie ewolucyjnej genezy procesów poznawczych jest jednym z warunków zrozumienia ich rzeczywistej natury. Zadaniem epistemologii ewolucyjnej, interpretowanej w duchu naturalizmu integracyjnego, jest wyjaśnienie ewolucyjnych korzeni podstawowych kategorii epistemologicznych – prawdy, percepcji, myślenia, świadomości, racjonalności, intencjonalności itd. Pojmowana w powyższy sposób naturalizacja epistemologii nie przekreśla jej tradycyjnych problemów. Wskazuje jedynie na potrzebę ich analizy w szerszym kontekście teoretycznym, ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji systemów poznawczych.

Warto doczytać

D.T. Campbell, Evolutionary Epistemology, [w:] The Philosophy of Karl R. Popper, red. P.A. Schilp, LaSalle 1974, s. 412–463.
K. Lorenz, Odwrotna strona zwierciadła, tłum. K. Wolicki, Warszawa 1977.
G. Marcus, Prowizorka w mózgu. O niedoskonałościach ludzkiego umysłu, tłum. A. Nowak, Sopot 2009.
S. Pinker, Jak działa umysł?, tłum. M. Koraszewska, Warszawa 2022.
K.R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, tłum. A. Chmielewski, Warszawa 2014.
R. Riedl, Biology of Knowledge: The Evolutionary Basis of Reason, Chichetser 1984.

Robert Poczobut – profesor UwB, kierownik Zakładu Epistemologii i Kognitywistyki w Instytucie Filozofii UwB. Autor czterech książek, przeszło siedemdziesięciu artykułów naukowych, redaktor licznych prac zbiorowych. Interesuje się pograniczem filozofii umysłu i kognitywistyki, w szczególności naturą jaźni, relacją między świadomymi i nieświadomymi procesami poznawczymi, neurofilozofią oraz hybrydowymi systemami poznawczymi. Hobby: podróże, muzyka, malarstwo, gry logiczne.