Edyta Barańska: Szczęśliwy człowiek kontra dobry obywatel? Zmagania z myślą Hanny Arendt [recenzja]

Książka Szczęśliwy człowiek kontra dobry obywatel? Zmagania z myślą Hanny Arendt autorstwa Anny Czepiel dotyczy problemu szczęśliwego życia i możliwości osiągnięcia takiego szczęścia w swoiście rozumianej sferze publicznej. Już we wstępie autorka przedstawia swoją główną tezę: odnosząc się do podstawowej dychotomii Arendt dotyczącej podziału na przestrzeń publiczną i prywatną (socjalną), stwierdza, że granica ta jest dość problematyczna i w rezultacie prowadzi do wypaczenia pojęcia polityki – w kontekście teorii Arendt autorka mówi o „polityce bez treści”. W kolejnych pięciu rozdziałach próbuje udowodnić swoją tezę, że – wbrew założeniom Arendt – nie jest jednak możliwa polityka bez troski o dobro (indywidualne) jednostki. Taka polityka nie daje swym obywatelom możliwości osiągnięcia szczęścia – a wręcz przeciwnie. Pojęcie dobra wspólnego, zaproponowane przez Arendt, to mit, który należy porzucić. I autorka książki, w poszczególnych jej rozdziałach, zachęca nas właśnie do porzucenia tej idealistycznej wizji polityki, w myśl której wszystko, co ekonomiczne, indywidualne i socjalne musi znajdować się poza jej granicami. Aby potwierdzić swoją tezę, autorka zapoznaje nas z poglądami niemieckiej filozofki, z koncepcją nieposłuszeństwa obywatelskiego Thoreau, z teorią polityki Arystotelesa, a także z poglądami Kanta. Zaś komentując je chce pokazać, że polityka jest jednak uwikłana w kwestie dobrobytu.

Autorka we wstępie książki zaznacza, że piszę ją z dwóch powodów: z oburzenia i fascynacji. I rzeczywiście tak jest – oburzenie to jest obecne niemal w każdym miejscu książki, a dotyczy ono głównie poglądów Arendt na tzw. kwestię socjalną. Autorka uważa bowiem, iż sprawy ekonomiczne i gospodarcze są kluczowe dla polityki i nie można, jak robi to Arendt, wykluczać ich z przestrzeni publicznej. Aby to potwierdzić, autorka książki odwołuje się do tzw. „sprawy polskiej” (zob. rozdział III), pokazując, że teoria Arendt bliska jest polskiej myśli konserwatywnej. Przyznam jednak, że nie do końca rozumiem celu tej analizy: dlaczego akurat polscy konserwatyści i Arendt. Autorka próbuje przenieść teorię niemieckiej filozofki na polski grunt i w jakiś sposób ją „zastosować”, tylko nie jest jasne po co. Porównując myśl Arendt z „polską narracją konserwatywną” autorka chce pokazać podobieństwa (szczególnie gdy pisze o koncepcji „dobra wspólnego”) oraz różnice w obu stanowiskach. Brakuje tu jednak wyraźnej konkluzji.

Na większą uwagę, moim zdaniem, zasługują tezy autorki dotyczące nie tyle problemu szczęśliwego człowieka (tu wiele innych istotnych kwestii wymagałoby wyjaśnienia, jak choćby to, że Arystoteles swoiście rozumie politykę; głębszej analizie należałoby poddać także problem zła), ile próba przedstawienia Arendt (choć może nie był to główny zamysł autorki) jako zwyczajnej kobiety. I tu z kolei przejawia się fascynacja autorki osobą Arendt – obok tego chłodnego, nieludzkiego i formalnego pragmatyzmu niemieckiej filozofki, autorka kreśli obraz kobiety pełnej emocji, żalów, tęsknot i czułości. Powraca tu do biograficzno–poetyckich wątków jej myśli, do lat młodości, gdy pisze o jej uczestnictwie w wykładach Husserla i o jej „miłości do świata”, o tym że, „nie ma w świecie żadnej sfery przez którą nie byłaby zaaresztowana”, o problemie samotności, miłości i ulotności szczęścia (zob. rozdziały IV i V). Nawiązuje również do arendtiańskich inspiracji św. Augustynem i jego koncepcji miłości: „Kochaj i czyń, co chcesz” (s. 161) oraz do problemu „boskiej opieki” (s. 129 – 133). W tej pełnej emocji postawie Arendt autorka dostrzega sposób na „pokonywanie beztreściowej polityki”. Nie jestem jednak do końca przekonana, czy słusznie. Arendt raczej nie zależy na podkreślaniu emocjonalnej strony jej życia, lecz na jej zakrywaniu. Zachęca ona do porzucenia sfery prywatnej na rzecz polityki (sfery publicznej), do wyjścia z domu. „Prawdziwy” człowiek jest publiczny, powie. Ale, jak słusznie zauważa autorka, taka idealistyczna wizja Arendt jest bardzo problematyczna, bo w rezultacie czyni z polityki przestrzeń nie dla ludzi: Arendt niemal każdy obszar społecznego życia uznaje bowiem za nieistotny „politycznie”. Podziwia rewolucje i tzw. „nowy początek”, bo to jest, według niej, prawdziwe działanie. Ale tu rodzą się wątpliwości: jak ma wyglądać ta „prawdziwa” polityka w porewolucyjnej rzeczywistości społecznej, polityka dziś?

Teoria Arendt wciąż wzbudza wiele kontrowersji i pytań, ale też podziw, czego przykładem jest choćby książka Anny Czepiel. Myślę też, że można spróbować, co – wydaje się – czyni sama autorka książki, wybaczyć Arendt ten polityczny radykalizm. Jest on bowiem reakcją na zło i próbą ocalenia ludzi przed kolejnym totalitaryzmem. Na myśl przychodzi mi tu fragment wiersza Herberta „Dlaczego klasycy”, którego autorką mogłaby być równie dobrze sama Hannah Arendt: „jeśli tematem sztuki będzie dzbanek rozbity/ mała rozbita dusza z wielkim żalem nad sobą/ to co po nas zostanie będzie jak płacz kochanków/ w małym brudnym hotelu kiedy świtają tapety”. Arendt jest na wskroś nietzscheańska, bo rozumie człowieka w kategoriach odwagi i godności. W polityce nie ma i nie powinno być miejsca na (małe) żale i troski, powie, bo człowiek jest czymś więcej. Ta wielkość człowieka przejawia się właśnie w politycznym działaniu. A – co ważne, powie Niemka – tylko taka polityka i taki człowiek może stanowić realne zabezpieczenie przed kolejnym złem.

Edyta Barańska

Anna Czepiel, Szczęśliwy człowiek kontra dobry obywatel? Zmagania z myślą Hanny Arendt, Piaseczno: Wydawnictwo Nieoczywiste 2018, 240 s.

Edyta Barańska – doktor filozofii, socjolog. Zajmuje się filozofią społeczną oraz socjologią kultury. Autorka licznych publikacji na ten temat, w tym dwóch monografii: Człowiek i świat człowieka. Polityka i jej kryzys w myśli Hannah Arendt, Toruń 2013, oraz Kultura ponowoczesna w myśli Zygmunta Baumana, Toruń 2016. Uczestniczka Democracy&Diversity Institute, organizowanego przez nowojorski The New School for Social Research.