Metoda P4wC kształtuje umiejętności, które czasami wiąże się z tzw. kompetencjami przyszłości. I do pewnego stopnia tak właśnie jest. Wykorzystuje się tu bowiem ten sam akronim 4K – spolszczenie obecnego w literaturze przedmiotu akronimu 4C: Critical Thinking (and Problem Solving), Collaboration, Creativity, Communication. Kompetencje przyszłości oznaczają zdolność jednostki do krytycznego myślenia, kreatywności, kooperacji i komunikacji. Filozofowanie z Dziećmi daje też coś więcej oprócz osobistego rozwoju – pozwala na odnalezienie się we wspólnocie. Filozofia od zawsze była dziedziną rozwijaną w obecności innych ludzi. Nauczyła nas przez to, że fundamentalnych problemów, z którymi mierzymy się w życiu nie rozwiązuje się w samotności, lecz w dialogu z innymi. Brak możliwości odniesienia swoich myśli do myśli drugiego człowieka zwiększa ryzyko popadnięcia w fałszywe przekonania. Filozofowanie to bycie z innymi, które sprawia, że stajemy się lepsi.
We wspólnocie chodzi o troskę
Ostatnie „K” z zestawu kompetencji kształtowanych przez P4wC oznacza koleżeństwo. Nie należy jednak rozumieć tego jako lubienia kolegi lub koleżanki. Jest to tłumaczenie angielskiego słowa caring, którego znaczenie możemy oddać poprzez pojęcie „troska”. Specyfika metody Filozofowania z Dziećmi polega na tym, że uczestnicy dyskusji znajdują się w kręgu i na równych prawach wyrażają swoje myśli dotyczące wybranego pytania. Obecność innych osób, podejmujących podobny wysiłek intelektualny podczas dyskusji, pobudza emocje i sprawia, że we wspólne myślenie zaangażowane stają się wątki osobiste i relacyjne. Dlatego też Matthew Lipman w książce pt. Myślenie w edukacji podkreśla wagę myślenia troskliwego podczas filozofowania z dziećmi. Z jednej bowiem strony ten rodzaj myślenia włącza komponent wartości i rozwija poznawczo. Natomiast z drugiej wpływa na rozwój wspólnoty dociekającej.
Lipman opisywał myślenie troskliwe jako idące w poprzek kategoriom racjonalności i irracjonalności. Kulturowo odłączamy emocje od rozumu. Od czasów Sokratesa emocje i uczucia powinny być podporządkowane rozumowi. Platon w opisie duszy posługiwał się metaforą woźnicy, który kontroluje dwa konie: popędów i pożądań. Zalicza się do tego także emocjonalną stronę ludzkiej natury. A jednak empatia, czyli to, że potrafimy spojrzeć z perspektywy innego człowieka, poczuć to, co on, okazała się zdolnością, którą można i należy kształtować. W edukacji coraz częściej kładzie się przecież nacisk na uczenie empatii. I nie jest to trening pozbawiony wysiłku poznawczego. Według Lipmana, w celu rozpoznania i nadania wartości myślom, pochodzącym od towarzyszących w dyskusji osób, należy dokonywać porównań i wyszukiwać różnic oraz podobieństw.
„Zatem ci, którzy się troszczą, stale usiłują znaleźć równowagę między ontologiczną równorzędnością, zgodnie z którą wszystkie istoty mają tę samą rangę, a różnicami proporcji wynikającymi z odmiennych perspektyw i niuansami postrzegania wypływającymi z emocjonalnego wyróżniania” (Lipman 2021, s. 294).
Równoprawność udziału w dyskusji przysługująca każdemu uczestnikowi wspólnoty dociekającej staje się czymś więcej niż tylko elementem klasowego kontraktu. Dopuszczając do wypowiedzi myśli innych i wprowadzając własne do wspólnotowego „obiegu”, dokonuje się deklaracji do gotowości wzajemnego „zmierzenia” tych myśli. Troskliwe myślenie umożliwia wprowadzenie do tego procesu elementu doceniania. Rozważmy pytanie: czy rozkazywanie ma sens, jeśli ktoś i tak chce zrobić to, o czym mowa w rozkazie? Dwie osoby uczestniczące w dyskusji stwierdzają: „Tak”. Jedna z nich uzasadnia to tym, że jeśli rozkaz został wykonany, to znaczy, że działa. A druga natomiast stwierdza, że rozkaz obowiązuje bez względu na wolę osoby. Osoby te nieco inaczej postrzegają to, czym jest „rozkaz”, chociaż są ze sobą zgodne pod względem odpowiedzi na pytanie. Porównując swoje uzasadnienia, mają szansę na zweryfikowanie własnego sposobu myślenia na temat „rozkazu” i „rozkazywania”. Mogą przyjąć lub odrzucić inny punkt widzenia. Lecz nie dzieje się to ze względu na to, że „mój pogląd jest lepszy lub gorszy niż pogląd kogoś innego”. W myśleniu troskliwym zderzenie różnych przekonań wiąże się z docenieniem doświadczanej różnorodności.
Etyka troski
Przenosi nas to do kwestii rozwoju wspólnoty dociekającej. Koleżeństwo rozumiane jako troska nakierowuje rozwój uczniów na tory demokratyzacji w radzeniu sobie z trudnościami codzienności. Kształtowanie zdolności poznawczych związanych z analizowaniem porównywaniem, selekcją czy hierarchizowaniem bodźców nabiera określonego celu, jakim jest rozwiązanie problemu zauważonego przez wspólnotę. Rozwój każdego z członków wspólnoty składa się zatem na wspólny efekt.
Nacisk na potrzebę troszczenia się o siebie nawzajem w zróżnicowanym społeczeństwie zaczęto kłaść w latach 80-tych ubiegłego wieku za sprawą dwóch amerykańskich filozofek – Carol Gilligan i Nel Noddings. Reprezentują one nurt filozofii feministycznej zwany etyką troski. Najogólniej rzecz ujmując, etykę troski charakteryzuje pięć założeń. Po pierwsze, człowiek jest istotą relacyjną. Rodzimy się i dojrzewamy w określonych grupach z określonymi ludźmi, wobec czego przy opisie tożsamości człowieka nie można pominąć kontekstu bycia w relacjach z innymi ludźmi. Po drugie, pewne relacje, w jakich się znajdujemy polegają na zależności. Rodzice opiekują się dziećmi, dzieci lub wnuki opiekują się osobami starszymi, nauczyciele opiekują się swoimi podopiecznymi, itp. W związku z tym wyznacznikiem moralnego postępowania może być nie tylko racjonalny namysł, ale także emocjonalne przywiązanie. Trzecią charakterystyczną dla etyki troski cechą jest odejście od uniwersalizmu norm moralnych. Tradycyjne nurty etyczne, czyli etyka cnót, deontologia i konsekwencjalizm są z gruntu racjonalistyczne, nastawione na formułowanie ogólnie obowiązujących zasad moralnych. Zwolennicy etyka troski natomiast rezygnują z roszczeń do uniwersalnego obowiązywania na rzecz uwzględnienia okoliczności podejmowania decyzji moralnych. Za czwarty wyróżnik tego nurtu można uznać rezygnację z opozycji egoizm-altruizm. Wynika ona z postrzegania relacji międzyludzkich w kategoriach konfliktu. W perspektywie etyki troski istotą relacji międzyludzkich jest współpraca i dążenie do obopólnego dobrostanu. Piątą cechą etyki troski jest dążenie do rekonceptualizacji opozycji tego, co publiczne i tego, co prywatne. Moralność nie jest ograniczona do wyznaczania granic w sferze tego, co publiczne. Dotyczy także tego, co dzieje się w zaciszu domów, między przyjaciółmi, w rodzinie i innych relacjach osobistych.
Etyka troski znajduje swoje zastosowanie w zawodach wykonywanych w kontekście relacji międzyludzkich. Sztandarowym przykładem jest pielęgniarstwo, gdzie troska o pacjenta jest postrzegana jako idée fixe tego zawodu. Mam wrażenie, że w edukacji wciąż uczymy się troski. A biorąc pod uwagę wyzwania, przed którymi stoi polska szkoła, ta nauka będzie trwała. Niemniej, nie chodzi tylko o to, aby obejmować troską dzieci i młodzież. To, co proponuje nam metoda P4wC to uczenie, by dzieci i młodzież także potrafili obejmować troską innych. I nie należy tej troskliwości rozumieć jako pobłażania lub traktowania drugiej osoby w sposób nierównorzędny. Spośród dominujących szkół etycznych, nurt etyki troski zapewnił ciekawą perspektywę, w której w decyzjach moralnych uwzględnia się wyjątkowość okoliczności i dynamikę emocji zaangażowanych stron. Właśnie te elementy znajdują się w tle podczas spotkań z innymi ludźmi. Nieraz zresztą osobisty kontekst, emocje czy pozycja w relacji potrafią odegrać pierwsze skrzypce podczas decyzji o charakterze moralnym. Zapewnienie uczniom okazji do oswojenia się z obecnością tych elementów podczas intelektualnej dyskusji odbywanej w towarzystwie znanych i niekiedy bliskich osób może okazać się niezapomnianym doświadczeniem. Zaś w pespektywie przyszłości odpowiednia ilość ludzi z takim doświadczeniem może naprawdę okazać się szansą na lepsze społeczeństwo.
Carol Gilligan (ur. 1936 r.) – amerykańska filozofka, feministka, psycholożka rozwojowa, która podważyła badania nad stadiami rozwoju moralnego przeprowadzone przez Lawrence’a Kohlberga. Jej najważniejsze dzieło zostało wydane w 1982 roku, pt. In A Different Voice. To w nim zawarta została teoria Kohlberga.
Nel Noddings (ur. 1929 r., zm. 2022 r.) – amerykańska filozofka edukacji, feministka. Jest postrzegana jako współtwórczyni nurtu etyki troski obok Gilligan. W wydanej w roku 1984 książce, pt. Caring: A Feminine Approach to Ethics and Moral Education zawarła teoretyczne zręby etyki troski.
Warto doczytać:
A. Kanclerz, Etyka troski Carol Gilligan i Nel Noddings a moralny partykularyzm, „Etyka” 2018, t. 57, s. 29–44,
Ł. Krzywoń, Filozofuj z dziećmi, Lublin 2020.
M. Lipman, Myślenie w edukacji, tłum. A. Pobojewska, Łódź 2021.
Wojciech Rutkiewicz – dr, nauczyciel filozofii i etyki w Niepublicznej Szkole Podstawowej im. Juliusza Verne’a w Warszawie, gdzie pełni również obowiązki wychowawcy. Praca wychowawcza i dydaktyczna wpłynęły na jego zainteresowania edukacją filozoficzną w Polsce. W wolnym czasie podróżuje, biega, czyta poezję i słucha muzyki alternatywnej.
Prowadzenie portalu filozofuj.eu – finansowanie
Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Edukacji i Nauki w ramach Programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki II”.
Skomentuj