Bennett W. Helm: Formy przyjaźni

W jaki sposób przyjaźń i relacje romantyczne są do siebie podobne, a w jaki sposób – od siebie różne? Jak powinniśmy rozumieć rozbieżności dotyczące tego, czy relacja jest tym pierwszym, czy tym drugim?

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2023 nr 4 (52), s. 14–16. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Filozofowie rozumieli na ogół przyjaźń jako pewnego rodzaju relację miłosną. Oczywiście nie wszystkie miłosne relacje są przyjaźniami. Na przykład relacje rodzic – dziecko zazwyczaj takimi nie są, ponieważ przyjaźń zwykle zakłada pewien rodzaj równości, której w związku rodzica z dzieckiem brak. Relacje romantyczne są również związkami miłosnymi, ale zdają się różnić od przyjaźni. Często różnica ta przedstawiana jest w kategoriach różnych form miłości. Tak więc starożytni greccy filozofowie skłonni byli odróżniać philia, rodzaj miłości charakterystyczny dla przyjaźni, od eros, rodzaju właściwego dla relacji romantycznej. Ale takie postawienie sprawy tylko cofa nas o krok, nasuwając pytanie, jak odróżnić philia od eros i jakie odróżnienie to ma konsekwencje dla myślenia o konfliktach w danym związku dotyczących tego, czy partnerzy są zaangażowani romantycznie, czy też pozostają „tylko przyjaciółmi”.

Tradycyjne rodzaje przyjaźni

Zanim odpowiemy na powyższe pytania, zastanówmy się, jak niektórzy filozofowie wyodrębniali rozmaite rodzaje przyjaźni. Arystoteles (zob. na s. 7 tego numeru) wyróżnił trzy: tę z powodu przyjemności, tę z powodu tego, co użyteczne, i tę z powodu cnoty. Różnice między nimi zdają się tkwić w głównych celach tych relacji lub przedmiotach zainteresowania, wokół których ogniskują się te relacje: przyjaźnie z powodu przyjemności mają uczynić życie zabawnym, ekscytującym, miłym, podczas gdy przyjaźnie z powodu tego, co użyteczne, koncentrują się na sposobach, w jakie każdy przyjaciel w grupie może być użyteczny dla innych, a przyjaźnie z powodu cnoty zmierzają do doskonalenia moralnego charakteru każdego z przyjaciół. Oczywiście nie ma powodu sądzić, że te trzy rodzaje przyjaźni są jedynymi, w które ludzie mogą być zaangażowani. Łatwo możemy sobie wyobrazić relacje, w jakich przyjaciele koncentrują się na sporcie (na uprawianiu określonego sportu lub kibicowaniu konkretnej drużynie), muzyce lub czymkolwiek innym, co może odgrywać centralną rolę w ich życiu.

Problem ukrytych motywów

Wydaje się jednak, że rozumienie różnych form przyjaźni jako mających różne cele lub przedmioty zainteresowania może stwarzać problem. Jeśli celem utrzymywania przeze mnie pewnej relacji z tobą (i celem utrzymywania przez ciebie tej relacji ze mną) jest po prostu przyjemność, użyteczność lub cnota, które każdy z nas może z tego związku czerpać, to może się wydawać, że nasza relacja nie jest w ogóle jakąkolwiek formą przyjaźni. W związku miłosnym każdy partner troszczy się o drugiego partnera ze względu na tego drugiego, a nie z jakiegoś innego, ukrytego powodu. Na przykład gdybym „zaprzyjaźnił się” z tobą nie ze względu na ciebie samego ani z troski o ciebie, ale raczej dlatego, że chcę uzyskać coś, co możesz mi zapewnić (na przykład pieniądze, władzę lub prestiż), nasz związek nie byłby tak naprawdę jakkolwiek rozumianą przyjaźnią. Gdybyś nie miał już pieniędzy, władzy ani prestiżu, których pragnę, zniknęłyby również powody podtrzymywania mojej relacji z tobą, a to wydaje się sprzeczne z takim rodzajem lojalności i troski o drugą osobę, której wymaga przyjaźń: żaden związek, który możemy racjonalnie zakończyć tylko z tego powodu, że nasze indywidualne zamierzenia nie są już realizowane, nie może być przyjaźnią. W takim przypadku jedynie wykorzystywałbym cię do własnych celów i potencjalnie oszukiwał co do rodzaju naszego związku.

Podobnie wydaje się w sytuacji, gdy „przyjaźń” opiera się na motywach takich jak przyjemność lub użyteczność, które każdy z nas może czerpać z owej relacji: taki związek, w którym ktoś wykorzystuje drugiego do własnych celów, nawet jeśli każdy z nas wie, że druga osoba to robi, nie byłby formą relacji wzajemnej miłości, jakiej wymaga przyjaźń. Mogłoby się więc wydawać, że tej idei wzajemnej miłości nie da się pogodzić z założeniem, że każdy z nas uzależnia kontynuację związku od ciągłego osiągania jakiegoś celu w ramach tego związku. Jak zatem możemy rozróżnić te odmienne rodzaje przyjaźni?

Ostatni numer „Filozofuj!” w 2023 roku jest w zagrożeniu. Wspomożesz jego wydanie? Szczegóły > tutaj.

Przyjaźń ufundowana na wspólnym pojmowaniu

Istnieje rozwiązanie powyżej postawionego problemu, które jednocześnie wskazuje, w jaki sposób możemy odróżnić przyjaźnie od związków romantycznych: powinniśmy rozumieć „cele” konkretnej przyjaźni jako to, co przyjaciele wspólnie uważają za wartościowe w swoim związku. W tej propozycji zawarte są dwie powiązane ze sobą idee. Po pierwsze, musimy rozumieć cele tych różnych rodzajów przyjaźni nie w kategoriach tego, co każdy partner indywidualnie czerpie ze związku, ale raczej w kategoriach tego, jak wspólnie rozumieją oni swój związek. Po drugie, taki cel ma być wartością samą w sobie: nie naszym kaprysem czy środkiem, który obieramy do realizacji jakiegoś dalszego celu, ale czymś, co wspólnie uważamy za ważne samo w sobie jako część naszego wspólnego życia z przyjacielem. Dążenie do celów, które określają naszą przyjaźń, nie jest czymś, do czego dążę ja sam, nawet jeśli czynię to ramię w ramię z tobą, a wartość tego dążenia nie jest wartością, jaką stanowi ono dla nas indywidualnie. Wartość ta polega raczej na wspólnym podążaniu do tych celów, tak więc każda przyjemność, korzyść bądź cnota, którą osiągam sam lub z kimś innym niż mój przyjaciel, przedstawiałaby inną, a może nawet mniejszą wartość. Dzieje się tak dlatego, że sama przyjaźń staje się w ten sposób częścią tego, kim każdy z nas jest, tak że dążenie do tych wartości jest właśnie sposobem dbania o siebie nawzajem i kochania się nawzajem ze względu na nas samych (nasz związek), a nie sposobem wykorzystywania drugiego dla własnych celów.

Oznacza to, że kiedy relacja przestaje być źródłem przyjemności, przyjaciele, których związek opiera się na przyjemności, mają możliwość wspólnego zastanowienia się – ze względu na troskę o siebie nawzajem i o swój związek – nad tym, co w nim cenią i jak do tego dążyć. Być może zgadzają się, że dążenie do przyjemności zajmuje ważne miejsce w ich relacji, ale nie rozumieją już tak samo, czym jest przyjemność. A być może w miarę rozwoju ich przyjaźni jeden lub drugi zaczął myśleć, że to, co najbardziej cenią w związku, to nie przyjemność, ale coś innego. Teraz, biorąc pod uwagę wzajemną troskę o drugiego, przyjaciele muszą zastanowić się, jak rozwiązać to napięcie w ich związku i co wspólnie mogą w nim znaleźć wartościowego. Jeśli nie są w stanie dojść do wspólnej koncepcji ich relacji, to mimo że mogą się kochać, ich związek może się rozpaść.

Nasuwa się więc sugestia, że przyjaźń to relacja, w której (a) każda ze stron troszczy się o innych dla ich dobra i (b) przyjaciele wspólnie rozumieją, co cenią w tym związku, i to wspólne pojmowanie muszą być gotowi ponownie rozważać i zmieniać, bo stanowi to część utrzymania ich przyjaźni. Zatem ile jest rodzajów przyjaźni? Tak wiele, jak wiele jest poszczególnych przyjaźni: każda przyjaźń jest definiowana przez to, jak ci przyjaciele razem rozumieją swój związek. Nie ma powodu, by oczekiwać, że jakakolwiek grupa przyjaciół będzie rozumiała go dokładnie w taki sam sposób, jak każda inna grupa, ponieważ właśnie to sprawia, że każdy taki związek jest wyjątkowo cenny.

Związki romantyczne a przyjaźń

Jak zatem możemy zrozumieć związki romantyczne? Możemy porównywać takie relacje do przyjaźni, dodając, że sam romans należy do rzeczy, które przyjaciele wspólnie cenią w swoim związku. „Romans” to szerokie pojęcie i może, ale nie musi, obejmować takie działania jak współżycie płciowe. Jeśli obejmuje seks, musimy rozumieć tę aktywność nie tyle w kategoriach wykorzystywania ciała drugiej osoby dla przyjemności, ile raczej jako wyraz miłości, którą żywią do siebie ze względu na wartość, jaką romans ma w ich pełnym miłości związku. I że romans (niezależnie od tego, czy obejmuje seks, czy nie) jest wyrazem wzajemnej miłości, która sprawia, że ich miłość jest miłością erotyczną.

Tak więc różnica między związkami romantycznymi a nieromantycznymi przyjaźniami polega na wspólnym rozumieniu tej relacji przez zainteresowane strony i tego, co jest w niej wartościowe: romantyczne związki miłosne są po prostu szczególnym rodzajem przyjaźni. Rzeczywiście, niezgoda co do tego, czy jakiś związek romantyczny jest, czy nie, jest po prostu szczególnym przypadkiem niezgody co do tego, jak przyjaciele wspólnie rozumieją podstawową formę, jaką powinna przyjąć ich przyjaźń. W rezultacie takie nieporozumienia muszą być rozwiązywane przez samych przyjaciół, którzy zastanawiają się, co razem cenią w swoim związku i jakie miejsce może mieć w nim romans (jakkolwiek by go sobie nie wyobrażali) – jeśli w ogóle może jakieś mieć.

Tłumaczenie: Marta Ratkiewicz-Siłuch

Warto doczytać:

B. W. Helm, Friendship, [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy, E. N. Zalta (red.), Stanford 2021, https://plato.stanford.edu/entries/friendship/ [dostęp: 10.06.2023].
Sex, Love, and Friendship: Studies of the Society for the Philosophy of Sex and Love, 1977–92, A. Soble (red.), Amsterdam 1997.

Bennett W. Helm – profesor filozofii i kierownik programowy kierunku naukowe i filozoficzne studia nad umysłem na Franklin & Marshall College. Jego zainteresowania filozoficzne dotyczą emocji i różnych rodzajów troski: opieki, oceniania, kochania, szanowania itd. Lubi żonglować, szczególnie robić kaskady z 4, 5 lub 6 piłeczek.