Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2016 nr 6 (12), s. 44–45. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.
Dlaczego słowa znaczą?
W minionym stuleciu wielu filozofów poświęciło się badaniu działania naszego języka. Jak to się dzieje, że idę do sklepu, wypowiadam zdanie: „Poproszę litr mleka” i dostaję od sprzedawczyni karton mleka? Zdanie: „Poproszę litr mleka” jest czymś zupełnie innym niż mleko. Zdanie jest zespołem dźwięków, które wydobywają się z moich ust, zaś mleko jest pewną rzeczą w świecie, niemającą nic wspólnego z tymi dźwiękami. Mimo to po wypowiedzeniu do sprzedawczyni w sklepie tego zdania na pewno otrzymam mleko. Jak to się dzieje, że sprzedawczyni rozumie wypowiedziane przeze mnie zdanie i w rezultacie dostaję to, o co poprosiłem? Najprostszym wyjaśnieniem tego zjawiska wydaje się uznanie, że słowo „mleko” wywołuje w umyśle moim i sprzedawczyni ten sam obraz. Nauczono nas tego samego języka (polskiego) i dlatego kojarzymy z tymi samymi słowami obrazy tych samych przedmiotów w fizycznym świecie. A zatem znaczenie słowa „mleko” wiąże się z pewnym stanem umysłu, który jest wspólny dla mnie i sprzedawczyni. Takiemu właśnie poglądowi na temat znaczenia sprzeciwiał się amerykański filozof Hilary Putnam, formułując hasło, iż „znaczenia nie są w głowie”.
Czy gdy myślimy to samo, to samo mamy na myśli? Ziemia i Ziemia Bliźniacza
Aby udowodnić swoje racje, Putnam – jak sam pisze – postanowił „posłużyć się odrobiną science fiction”. Przypuśćmy, że gdzieś w naszej galaktyce znajduje się planeta zwana Ziemią Bliźniaczą, bardzo podobna do Ziemi; ludzie na Ziemi Bliźniaczej nawet mówią po polsku. Pomijając różnice, które zostaną przeze mnie wymienione, można założyć, iż Ziemia Bliźniacza jest dokładnie taka sama jak Ziemia. Można nawet założyć, iż istnieje tam mój Doppelgänger – identyczna kopia mnie samego. Istnieje na niej też płyn zwany „wodą”, który jest nieodróżnialny od zwykłej wody w zakresie temperatury i ciśnienia. Wygląda, smakuje jak woda i jak ona gasi pragnienie. W rzeczywistości jednak substancja, którą nazywa się „wodą” na Ziemi Bliźniaczej, nie jest zwykłą wodą, lecz płynem o innym od wody składzie chemicznym, któremu nie odpowiada wzór H2O, lecz bardzo długi i skomplikowany wzór, który dla uproszczenia będziemy zapisywać jako XYZ.
Kiedy na Ziemię Bliźniaczą przybędzie statek z Ziemi, przybysze z początku będą mniemać, że wyraz „woda” ma takie samo znaczenie na Ziemi i Ziemi Bliźniaczej. Owo przypuszczenie zostanie skorygowane z chwilą, gdy odkryją, że „wodą” na Ziemi Bliźniaczej jest XYZ. Ziemianie będą mogli wtedy powiedzieć: „Na Ziemi Bliźniaczej wyraz »woda« znaczy XYZ”. Jednakże dopóki nie posuniemy się do badania substancji nazywanej „wodą” na Ziemi Bliźniaczej i zwykłej wody za pomocą metod naukowych, nie będziemy mogli dostrzec między nimi żadnych różnic. Oznacza to, że aż do tego momentu wyobrażenia na temat substancji nazywanej „wodą” mojego Doppelgängera na Ziemi Bliźniaczej będą identyczne z tymi, jakie ja mam na temat wody, przebywając na Ziemi. Nasz obraz w głowie skojarzony ze słowem „woda” będzie taki sam. Mimo to, jak chce nam pokazać Putnam, znaczenie słowa „woda” wypowiadanego przeze mnie i przez mojego Doppelgängera nie jest takie samo, ponieważ odnosi się ono do dwóch różnych substancji. Wniosek z tego płynie taki, iż znaczenia nie są w głowie, nie zależą tylko od tego, czy podzielamy wspólne wyobrażenia skojarzone z jakimś słowem, ale także od tego, jaki jest świat, do którego słowa nas odnoszą. Taki pogląd nazywany jest eksternalizmem semantycznym – od łacińskiego słowa exter, czyli zewnętrzny, i „semantyki”, czyli nauki o znakach albo o znaczeniu. Eksternalizm semantyczny to zatem przekonanie, iż znaczenia są czymś, co zależy od tego, co istnieje na zewnątrz naszego umysłu.
Eksperymenty myślowe i światy możliwe
Filozofia właściwie od samego początku w swoich dociekaniach wykorzystywała eksperymenty myślowe, to jest takie doświadczenia, które przeprowadzamy jedynie w naszych myślach, a nie w fizycznym świecie. Za jeden z pierwszych eksperymentów myślowych może uchodzić słynna „jaskinia Platona”. Platon (IV w. p.n.e.) chciał, byśmy wyobrazili sobie grupę ludzi uwięzionych w jaskini, którzy przez całe swoje życie mogli jedynie obserwować cienie na ścianie, rzucane przez przedmioty pojawiające się przed wejściem do jaskini. Jego zdaniem tacy ludzie uważaliby cienie za rzeczywiste przedmioty, nie rozumiejąc, że są one tylko czymś wtórnym w stosunku do realnego świata. W ten sposób Platon chciał pokazać, iż także nasz świat możemy rozumieć jako tylko „cień” świata bardziej rzeczywistego. Przykład platońskiej jaskini odgrywa rolę podobną do przykładu Ziemi Bliźniaczej – w obu przypadkach filozofowie konstruują pewien świat możliwy rodem ze science fiction, jak powiedziałby Putnam, chcąc nam przekazać coś o naszym świecie rzeczywistym. Taki eksperyment myślowy jest jednak udany tylko wtedy, gdy świat możliwy jest w solidny sposób powiązany z naszym światem rzeczywistym, bo tylko wtedy możemy wnioski z sytuacji dziejącej się w jednym świecie przenosić na drugi świat. Amerykański etyk Dale Jamieson jako przykład nieudanego eksperymentu myślowego podawał taki, w którym mieliśmy wyobrazić sobie środek chemiczny, który po wstrzyknięciu do mózgu małego kotka spowoduje, że wyrośnie on na kota posiadającego mózg człowieka. Zabicie takiego kotka miałoby być z moralnego punktu widzenia równoważne zabiciu każdego innego zwykłego kotka. Cały zaś przykład miał nas prowadzić do ważnych wniosków dotyczących problemu przerywania ciąży – a mianowicie powinniśmy teraz zrozumieć, że zabicie ludzkiego organizmu, z którego ma się dopiero rozwinąć osoba ludzka, nie jest gorsze niż powstrzymanie się od zrobienia kotkowi owego magicznego zastrzyku i zabicie go. Czy jednak kotki przed podaniem magicznego zastrzyku mogą być porównywane z ludzkimi płodami bez rozwiniętego mózgu? A z kolei czy koty z ludzkim mózgiem są w jakimś sensie ludźmi? Relacje między światem z magicznymi zastrzykami a naszym światem są bardzo niejasne i trudno powiedzieć, czy możemy wyciągnąć jakieś wnioski z przykładów dziejących się w jednym świecie, które miałyby zastosowanie w drugim z nich. Także to, czy przykład Ziemi Bliźniaczej pomaga nam lepiej rozumieć świat naszej Ziemi, zależy od tego, czy zachodzi wystarczające podobieństwo między jedną planetą a drugą. Możemy np. wątpić, czy jest możliwe istnienie substancji, która posiadałyby wszystkie zewnętrzne cechy identyczne z naszą wodą, a mimo to miała inną od niej strukturę
chemiczną.
Filozofowie zawsze zatem w swoich rozumowaniach posługiwali się wyimaginowanymi światami możliwymi, i zapewne będą robić to dalej. Jednak, tak samo jak w przypadku każdego innego rodzaju rozumowań, również w tych z zastosowaniem światów możliwych powinniśmy uważnie badać ich założenia i wnioski.
Krzysztof Czerniawski – adiunkt na Wydziale Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, autor książki Trzy wersje epistemicznej teorii prawdy: Dummett, Putnam, Wright (2014), zajmuje się współczesnymi teoriami prawdy oraz metafilozofią i metaontologią. Aktualnie realizuje projekt poświęcony pluralistycznym teoriom prawdy. Jego hobby to orientalistyka oraz gry komputerowe z gatunku RPG.
Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska. W pełnej wersji graficznej można go przeczytać > tutaj.
< Powrót do spisu treści numeru.
Skomentuj