Natasza Szutta: Jagna – „przedmiot” męskiego pożądania

Temat seksualności, pożądania, miłości erotycznej w lekturach szkolnych zainspirował mnie do sięgnięcia po raz kolejny po Chłopów Reymonta. Skojarzenie problematyki aktualnego numeru z postacią i historią Jagusi – najpiękniejszej, niespotykanie wrażliwej i najbardziej pożądanej przez mężczyzn postaci w tej powieści – jest dość oczywiste.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 5 (47), s. 28–29. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Jagna

Jagusia to miejscowa piękność, za którą z rozmarzeniem oglądają się „wszystkie Lipczaki”. Jest świadoma swojej urody i potrafi ją eksponować. Cieszy ją i podnieca to zainteresowanie okolicznych mężczyzn, ale też gorąco pragnie czegoś więcej. Jest jak kolorowy ptak, który chciałby wyrwać się spośród stada wróbli. To złożona psychologicznie postać, której absolutnie nie należy sprowadzać wyłącznie do obiektu seksualnego pożądania.

Jagna wydaje się uległa i bezwolna – wychowana w domu, w którym rządzi wszechwładna Dominikowa. Matka wprawdzie okazuje jej wiele czułości, chroni przed nadmiernym wysiłkiem, daje poczucie bycia kimś szczególnym, zasługującym na znacznie więcej niż pozostałe wiejskie dziewczyny, jednak nie znosi sprzeciwu. Pcha ją w ręce starego wdowca, naiwnie wierząc, że materialny dobrobyt i bezpieczeństwo to wszystko, o czym może marzyć młoda i piękna dziewczyna, która nigdy nie zaznała głodu.

Bezwolność Jagny ma też inne oblicze. Dziewczyna zupełnie nie panuje nad swoimi naturalnymi popędami. Nie potrafi nimi kierować – odróżniać te warte podążania za nimi od tych, które mogą ją doprowadzić do zguby. Wdaje się w kolejne romanse – takie, które są powiązane z silnymi romantycznymi uniesieniami, jak ten z Antkiem (swoim pasierbem) czy Jasiem (przyszłym księdzem), i takie, dla których trudno znaleźć powód, jak z wójtem, który nie ma jej wiele do zaoferowania poza krótkotrwałą rozrywką.

Jagna kompletnie nie rozumie swojej seksualności. Młoda kobieta nie wie, co się z nią dzieje w chwilach podniecenia. Miłość utożsamia ze stanem seksualnej fascynacji i romantycznej tęsknoty. Żyje chwilą i nie zastanawia się nad przyszłością swoich relacji. Nie myśli o konsekwencjach swojego postępowania ani dla siebie, ani dla innych. Spadek temperatury uczuć traktuje jako koniec miłości, zaś budzącą się fascynację uznaje za prawdziwą miłość. Postać Jagusi w powieści Chłopi może być dobrą okazją do zastanowienia się nad celem i kierunkiem pożądania seksualnego.

Cel i kierunek pożądania seksualnego

Roger Scruton poświęcił całą książkę problematyce seksualnego pożądania. Podkreśla, że pożądanie ma charakter intencjonalny. Jest nakierowane na inną osobę i wyraża tęsknotę za nią. Pożądanie seksualne skupia się na tym, co cielesne, powiązane ze sferą erogenną, która pełni szczególną rolę w dostarczaniu seksualnych przyjemności.

Właściwym celem seksualnego pożądania – pisze Scruton – jest „jedność z kimś drugim”, gdzie ten drugi to osoba, która odwzajemnia to pożądanie. Choć początkowo chodzi o fizyczny kontakt z drugą osobą, to na drodze rozwoju pożądania jest jeszcze bliskość, a na końcu zaspokojenie pożądania w miłości erotycznej. Scruton uważa, że tak jak seksualna przyjemność dąży do bliskości, tak bliskość dąży do miłości, do zaangażowania ufundowanego na wzajemnym pożądaniu. Pożądając kogoś, chcemy jednocześnie być pożądani. Kochając, chcemy, by obiekt naszej miłości odwzajemniał nasze uczucie. Rozpoczynamy w ten sposób wzajemną grę tworzenia siebie. Wikłamy się. Odsłaniamy. Nie możemy żyć bez siebie. To powoduje pewną naszą słabość, ponieważ łatwo nas emocjonalnie dotknąć i zranić. Tę słabość może złagodzić jedynie miłość. Dlatego miłość nieodwzajemniona jest beznadziejna i czasem może prowadzić do nieszczęścia.

Miłość erotyczna w kontekście eudajmonii

Scruton proponuje ufundowanie etyki seksualnej na Arystotelesowskiej koncepcji eudajmonii, w której celem ludzkiego życia jest racjonalne spełnianie się, czyli rozwijanie się w człowieczeństwie. Dojrzałość seksualna jest jego ważnym elementem. Siła seksualnego pożądania może być przeogromna, zdolna do pochłonięcia podmiotu i pozbawienia go autonomii. Kochankowie czasem czują się zamroczeni wzajemnym pożądaniem, nie są w stanie trzeźwo ocenić sytuacji. Pchani siłą nieopanowanego popędu zachowują się w sposób, który naraża ich na różne niebezpieczeństwa i śmieszność. Arystotelesowska droga złotego środka proponuje doskonalenie dyspozycji do podążania jedynie za tymi pożądaniami, które są tego warte. Jak pisze Scruton, jest to tego rodzaju opanowanie, które czasem może jawić się jako seksualna „czystość” czy powściągliwość, czasem jako wierność albo żarliwe pożądanie. Odpowiednio ukształtowana osoba – cnotliwa – pragnie tego, co może być kochane i co można osiągnąć bez cierpienia i upokorzenia siebie oraz innych.

Jagna niestety nie posiadała takiej dyspozycji. Bezrefleksyjnie goniła za różnymi popędami, które się w niej mimowolnie budziły. Nie oceniała ich wartości. Nie stawiała im żadnych granic. Nie rozumiała ani ich celu, ani przebiegu. Wszystkie pozytywne uczucia nazywała „miłowaniem”, które szybko ewoluowało z fascynacji przez znużenie do nienawiści. Te doświadczenia w żaden sposób jej nie budowały jako osoby, nie stawała się przez nie ani mądrzejsza, ani lepsza. W końcu doprowadziły do obłąkania. Celem seksualnej edukacji powinno być wychowanie do mądrego zarządzania naszymi biologicznymi procesami, które mogą wzmacniać to, co najpiękniejsze i najwartościowsze w naszym życiu – miłość.

Warto doczytać

W. Reymont, Chłopi, https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/chlopi/ (dostęp: 17.08.2022).
R. Scruton, Pożądanie. Filozofia moralna życia erotycznego, tłum. T. Kuniński, Kraków 2009.

Natasza Szutta – dr hab. filozofii, prof. UG. Pracuje w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w etyce, metaetyce i psychologii moralności. Pasje: literatura, muzyka, góry i nade wszystko własne dzieci.