Jak zauważył na wstępie Prowadzący, Lem nie stronił od motywów eschatologicznych, najczęściej w kontekście fikcyjnych technologii, jak chociażby podróże w czasie, które pozwalałyby przezwyciężać śmiertelność. Paneliści wskazali, jak swobodnie i nowatorsko pisarz odwoływał się do znanych w tradycji filozoficznej wątków dotyczących postaw wobec naszej skończoności. Tych starszych, jak argument Lukrecjusza (że stosunek do nieistnienia po śmierci powinien być odbiciem stosunku do nieistnienia przed urodzeniem), a także tych nowszych, jak konsekwencje funkcjonalistycznej wizji umysłu, której najpopularniejsze wersje utożsamiają umysł ze stanami odtwarzalnymi w dowolnej strukturze, wskazujac tym samym szansę na nieśmiertelność.
Paneliści wskazali na możliwość dostrzeżenia związków motywów lemowskich z koncepcjami obecnymi w filozofii religii, analizując obecne w twórczości pisarza przedstawienia bogów, a raczej „istot bogopodobnych” (bo jak wskazał Dr Kobiela ‒ w światach pisarza można spotkać wiele istot posiadających atrybuty boskości, ale pod względem innych własności niedoskonałych). Dr Lipski nawiązał do koncepcji religijnego fikcjonalizmu, zgodnie z którą język tez religijnych jest używany tylko ze względu na swoją użyteczność, pomimo odrzucenia przez użytkowników jego warstwy metafizycznej. Została poruszona kwestia tego, czy przedstawieniu przez Lema cywilizacji maszyn, która wydaje się zaangażowana w religię, a która utraciła już wszystkie istotne dla niej elementy, towarzyszy krytyka realnych wyznawców, próbujących pogodzić utrzymywane tezy z wyzwaniami momentów zwrotnych w nauce i technologii ‒ Dr Grabarczyk wskazał na relację technologii, która w miarę rozwoju ma potencjał obalać dogmaty i religii, która jest zmuszona się do niej ustosunkowywać i wprowadzać modyfikacje narracyjne. W kontekście wątku lemowskiej „religii bez dogmatu” Dr Lipski nawiązał do filozofii Johna Schellenberga. Twórca argumentu „z ukrytości” przeciwko istnieniu absolutu osobowego miał pozytywne nastawienie do transcendencji nieosobowej ‒ wspomniana została kwestia tego, czy podobne spojrzenie mogło towarzyszyć Lemowi. Pisarz wyrażał niezadowolenie dotchczasowymi możliwościami nauki w kwestii towarzyszących człowiekowi podstawowych i nurtujących pytań egzystencjalnych, których ‒ na co wskazał dr Grabarczyk ‒ nie uważał za zdezaktualizowane (za takie musiał uznać jedynie proponowane przez religię odpowiedzi na nie, pozostając w ramach naturalistycznego paradygmatu).
Na koniec dyskutanci omówili lemowską krytykę zakładu Pascala. Czy jest zasadne twierdzić, że wiara się opłaca, uznając jednocześnie, że istota moralnie doskonała nie mogłaby winić osoby zawieszonej w stanie niepewności co do jej istnienia? Jeśli nie, to czy w takim razie opłacać się może tylko wiara w boską istotę moralnie niedoskonałą, bo jedynie taka doceniłaby myślenie na zasadzie pascalowskiego zakładu? Argument Pascala nie spełnia wówczas zamierzonej funkcji. Wspomniane zostało ciekawe połączenie zakładu Pascala z hipotezą symulacji w Non serviam; paneliści zaobserwowali, że chociaż tworzenie światów i symulacji to motyw częsty u Lema, brak tam istot nieograniczonych do swojego świata, mogących wejść w stworzoną przez siebie symulację bądź ją przekroczyć, podczas gdy idea takiego przekraczania stanowi istotny aspekt religii.
Spotkanie wzbogaciły pytania od publiczności, dotyczące degeneracji religii w światach Lema, ograniczeń, jakie napotyka człowiek w spotkaniu z „istotą bogopodobną”, a także nastawienia Lema do odnajdywania racjonalności w przyrodzie.
Dyskutanci wspomnieli o aprobującym, apologetycznym stosunku Lema do moralnych zasad religii (chrześcijańskiej), ale podczas rozmowy padła też odpowiedź wprost na tytułowe pytanie spotkania, dlatego zachęcamy do zapoznania się z relacją wideo z dyskusji.
Więcej rozważań o intrygującej relacji twórczości Lema z zagadnieniami religijnymi można znaleźć w 5. numerze „Filozofuj”, w dodatku specjalnym poświęconym filozoficznym zainteresowaniom pisarza.
Mira Zyśko
Szczególne podziękowania kierujemy do naszych partnerów:
Fundacji PZU
Kawiarni Centralnej
Miasta Lublin
W dyskusji udział wzięli:
Paweł Grabarczyk – dr hab., adiunkt w IT University of Copenhagen oraz w Instytucie Filozofii UŁ. Filozof analityczny zajmujący się głównie filozofią języka (teoriami znaczenia) oraz filozofią umysłu. Obecnie podejmuje badania z pogranicza filozofii i groznawstwa – ontologii gier, wirtualnej rzeczywistości i zjawisk losowości w grach (tzw. lootboxy). Interesuje się historią komputeryzacji (pracuje właśnie nad książką o ośmiobitowym Atari) oraz demosceną. W wolnych chwilach lubi czytać, grać, biegać lub nie robić zupełnie nic.
Piotr Lipski – dr, adiunkt w Katedrze Teorii Poznania KUL, absolwent MISH UJ. Rodzinny człowiek (mąż Żony i ojciec gromadki dzieci), od dawna cyklista, bibliofil i miłośnik fantastyki naukowej, od niedawna ogrodowy astroamator i introligator.
Prowadzący:
Filip Kobiela – doktor filozofii, adiunkt w Zakładzie Filozofii AWF w Krakowie, członek zarządu Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Zajmuje się ontologią, epistemologią i filozofią gier, wykorzystując dokonania tradycji fenomenologicznej i analitycznej. W swoich badaniach stara się między innymi kontynuować rozważania polskich filozofów XX wieku, w tym zwłaszcza Romana Ingardena oraz Stanisława Lema. Jest pomysłodawcą i współredaktorem antologii Filozoficzny Lem, która wkrótce ukaże się drukiem.
Zob. relacje z innych spotkań Klubów „Filozofuj!”!
Kluby „Filozofuj!” – to nieformalne grupy współpracowników i sympatyków czasopisma „Filozofuj!”, organizujące w swoich miejscowościach imprezy (np. konferencje, spotkania dyskusyjne lub promocyjne) popularyzujące filozofię pod patronatem Redakcji „Filozofuj!”. Więcej informacji > tutaj.
Skomentuj