Artykuł Filozofia polityki

Ryszard Mordarski: Aprioryczność filozofii polityki

Jeśli filozofia polityki ma być dyscypliną filozoficzną, to musi zachować elementy wiedzy apriorycznej. Czy filozofia polityki może jednak obejść się bez odwołań do zachodzących w świecie procesów społecznych? Trudno wyobrazić sobie, w jaki sposób próba oceny ustrojów politycznych mogłaby mieć miejsce, gdyby filozofowie polityki ignorowali to, jaką formę przyjmą one w rzeczywistości. Na ile jednak filozofia polityki zawiera w sobie elementy wiedzy apriorycznej, a na ile skazana jest na empiryczne źródła?

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2019 nr 2 (26), s. 19–21. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.


Aby na to pytanie odpowiedzieć, należy odróżnić najpierw filozofię polityki od bardziej ogólnej myśli politycznej, która jest syntezą wielu dyscyplin politologicznych oraz socjologii politycznej, a czasami nawet ekonomii politycznej. Oba podejścia do polityki są namysłem nad tą dziedziną rzeczywistości, którą wyznacza wspólnotowe życie człowieka. Jednak szeroko ujęta refleksja politologiczna ma głównie nastawienie empiryczne i funkcjonalistyczne, odwołujące się do konkretnych przejawów określonej formy życia społecznego i politycznego. Natomiast filozofia polityki jest namysłem teoretycznym, polegającym na bezinteresownym poszukiwaniu prawdy na temat społecznego i politycznego życia człowieka. Koncentruje się ona zatem na poszukiwaniu najbardziej fundamentalnych zasad i uwarunkowań, a nawet – by tak rzec – na rozważaniach mądrościowych na temat natury, celu, granic i uwarunkowań władzy państwowej, roli prawa i sprawiedliwości społecznej oraz najlepszego ustroju organizacji życia zbiorowego. Jej podejście nie jest zatem empiryczne, lecz aprioryczne i normatywne.

Oczywiście tak rozumiana filozofia polityki poza aspektem normatywnym (który nazywał będę tutaj apriorycznym) posiada również aspekt deskryptywny (który nazywał będę aposteriorycznym). Oba odwołują się do opisu i analizy egzystencjalnych uwarunkowań życia człowieka oraz konkretnych zależności politycznych i społecznych określonej wspólnoty ludzkiej, istniejącej na danym etapie historycznym. Jednak pierwiastek koncepcyjny, a więc aprioryczny, przesądza o „filozoficzności” filozofii politycznej i określa jej status jako refleksji nastawionej na odkrycie uniwersalnych prawd o naturze ludzkiej, jej społecznych uwarunkowaniach oraz o roli władzy, ustroju politycznego i istocie sprawiedliwości społecznej. Punktem wyjścia filozofii polityki są zawsze jakieś zdroworozsądkowe, praktyczne opinie o rzeczywistości społecznej, dzięki którym społeczeństwo funkcjonuje i rozumie samo siebie. Poddaje się je jednak teoretyzacji i krytycznemu rozjaśnieniu w celu uchwycenia niezmiennych zasad i ogólnych prawideł życia politycznego. Na tym etapie filozof przechodzi od opinii o sprawach polityki do wiedzy o kwestiach politycznych, którą można rozpatrywać w kategoriach prawdziwości. Ową prawdziwość zapewnia perspektywa ontologiczna i aksjologiczna.

Koncepcja demokracji liberalnej

Etap pierwszy – nazwijmy go aposteriorycznym – który odwołuje się do opinii o funkcjonowaniu konkretnej wspólnoty politycznej, dostarcza materiału empirycznego na temat wieloaspektowości i przygodności politycznego doświadczenia człowieka. Natomiast etap drugi – nazwijmy go apriorycznym – usiłuje tę przygodność zinterpretować w świetle ogólnych i uniwersalnych zasad prawdy, dobra i sprawiedliwości, które odsłaniają trwałe i niezmienne cechy polityki. Widać tu wyraźnie, czym różni się filozofia polityczna od szerokiej refleksji politologicznej. Nauki polityczne wychodzą bowiem od zastanych form organizacji życia politycznego i zastanawiają się, jak je poprawić i udoskonalić.

Skoro zatem w świecie zachodnim żyjemy w społeczeństwach politycznie zorganizowanych na wzór demokracji liberalnych, politolog będzie zastanawiał się, jak poprawić funkcjonowanie instytucji politycznych działających w takich demokracjach i jak dzięki temu ulepszyć życie obywateli w społeczeństwach demokratycznych. Będzie poszukiwał najbardziej sprawnych i funkcjonalnych metod działania instytucji takich jak wybory demokratyczne, najbardziej sprawiedliwych reguł dystrybucji dóbr materialnych czy praktycznych zasad określających zakres działania instytucji generujących obywatelskie działanie społeczeństwa itd. Nigdy jednak nie przyjdzie mu na myśl pytanie, czy sama demokracja liberalna jest najlepszą formą organizacji życia politycznego. Pytanie to bowiem odnosi się do jakichś uniwersalnych zasad, istniejących jak gdyby „na zewnątrz” lub „poza” ową konkretnie zorganizowaną demokracją liberalną. Jest to wskazanie na to, że istnieją jakieś prawdy ogólne, które wyznaczają reguły do oceny funkcjonowania każdego systemu politycznego, w tym również zachodniej demokracji typu liberalnego. Do tej uniwersalnej, apriorycznej perspektywy odwołuje się właśnie filozofia polityki.

Paradygmat polityczności

Perspektywa ta ustanawia najbardziej ogólny paradygmat polityczności, wskazuje na ostateczne i najbardziej podstawowe formy tego, co polityczne. Wychodzi od najbardziej fundamentalnych pytań o to, kim jest człowiek, czym jest polityka, władza, prawo czy sprawiedliwość. Dopiero w świetle odpowiedzi na te pytania określa reguły funkcjonowania ustrojów politycznych, reguł reprezentacji politycznej czy organizacji instytucji życia społecznego i politycznego. Innymi słowy filozofia polityki objaśnia najbardziej ogólne (a więc aprioryczne) zasady lub prawa polityki, do których dopiero można się odwoływać w poszukiwaniu uzasadnień dla konkretnych sposobów organizacji życia politycznego i społecznego. W tym sensie zatem normatywność lub aprioryczność filozofii polityki stwarza teoretyczną podstawę dla określonych rozwiązań, gdzie dochodzi do konkretnej aplikacji ogólnych zasad do oczekiwań i wyobrażeń danego ustroju politycznego.

Można nawet powiedzieć, że owa aplikacja jest już w pewnym sensie ideologizacją ogólnych i uniwersalnych zasad mądrości, które ukazuje filozofia polityki. Aplikacja ta jest bowiem zawsze wybiórcza i polega na dostosowaniu (a nawet zniekształceniu) ogólnych reguł do praktycznych celów funkcjonowania określonej formy politycznej. Z tego powodu wielkim niebezpieczeństwem jest rezygnacja z mądrościowej perspektywy przyjmowanej przez filozofię polityczną i zastępowanie tej refleksji jedynie podejściem empirycznym i funkcjonalnym, które proponują dzisiejsze nauki polityczne i społeczne. Taka rezygnacja pozbawiłaby nas racjonalnych narzędzi oceny i krytyki i kończyłaby się zawsze ślepym rzuceniem się w ramiona określonej ideologii. W takim sensie filozofia polityki, dzięki swej apriorycznej perspektywie, stoi również na straży prawdy o człowieku i życiu politycznym, chroniąc człowieka przed zakusami rozwiązań redukcjonistycznych, proponowanych przez owe ideologie czy utopie. Można nawet powiedzieć – parafrazując sentencję wygłoszoną przez Karola Marksa – że filozofia polityki nie tyle chce człowieka zmieniać, co usiłuje jedynie go zrozumieć.

Pragnienie zmiany będzie zawsze pojawiało się w podejściach konstruktywistycznych, charakterystycznych dla ujęć ideologicznych i utopijnych, które usiłują skonstruować człowieka i życie polityczne wedle swoich wyobrażeń i uprzedzeń. Natomiast dążenie do zrozumienia jest zawsze postawą teoretycznie nieuprzedzoną, szeroko otwartą na poszukiwanie najbardziej fundamentalnych zasad oraz wszelkich apriorycznych uwarunkowań życia politycznego i społecznego. Przedstawia ono zatem możliwie najszerszy kontekst ontologiczny i aksjologiczny, w którym powinno rozgrywać się życie polityczne ufundowane na prawdzie, dobru i sprawiedliwości. W takim znaczeniu aprioryczne podejście filozofii polityki jest najistotniejszym teoretycznym warunkiem zorganizowania konkretnego ustroju politycznego, a ten ukazuje ona z perspektywy najogólniejszych zasad dobra i szczęścia człowieka.


Ryszard Mordarski – profesor filozofii na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zajmuje się filozofią religii, filozofią polityki oraz filozofią polską. Lubi literaturę piękną oraz muzykę (w szczególności koncerty na skrzypce i wiolonczelę).

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

< Powrót do spisu treści numeru.

Ilustracja: Małgorzata Uglik

Numery drukowane można zamówić online > tutaj. Prenumeratę na rok 2024 można zamówić > tutaj.

Dołącz do Załogi F! Pomóż nam tworzyć jedyne w Polsce czasopismo popularyzujące filozofię. Na temat obszarów współpracy można przeczytać tutaj.

Skomentuj

Kliknij, aby skomentować

Wesprzyj „Filozofuj!” finansowo

Jeśli chcesz wesprzeć tę inicjatywę dowolną kwotą (1 zł, 2 zł lub inną), przejdź do zakładki „WSPARCIE” na naszej stronie, klikając poniższy link. Klik: Chcę wesprzeć „Filozofuj!”

Polecamy