Yuri van Hoef: Przyjaźń pomiędzy państwami: Polska i Ukraina

Czym jest przyjaźń? Nawet jeśli każdy rozumie, co przyjaźń znaczy dla niego samego, pojęcie to jako takie jest jednym z najtrudniej definiowalnych. Od początku dziejów filozofii różni myśliciele próbowali uchwycić sens tego terminu, a próby te podejmowane są również obecnie. Odnosząc się do starożytnej i współczesnej filozofii przyjaźni, chcę wyjaśnić, jak badać przyjaźń polityczną, oraz proponuję pewne rozumienie współczesnej przyjaźni między Polską i Ukrainą.

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2023 nr 4 (52), s. 23–24. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Przyjaźń polityczna

Większość filozofów podąża za Arystotelesem (zob. na s. 7 tego numeru), który wprowadził słynne rozróżnienie na trzy rodzaje przyjaźni: z powodu korzyści, przyjemności i dzielności etycznej. W przypadku tej pierwszej przyjaciele czerpią przyjemność z tego samego źródła, np. oglądają razem film albo uprawiają wspólnie jakąś dyscyplinę sportu. Przyjaźń z powodu korzyści sprowadza się do wymiany dóbr: podobna do relacji biznesowej i jeśli jedna z osób nie dostarcza już określonego dobra, przyjaźń się kończy. Natomiast przyjaźń z powodu dzielności etycznej polega na tym, że przyjaciele wspólnie dążą do dobra, pomagając sobie nawzajem być lepszymi ludźmi. Dobrym przykładem takiej relacji jest przyjaźń Dawida i Jonatana: Jonatan zwrócił się przeciwko własnemu złemu ojcu ze względu na swojego przyjaciela.

Kiedy myślisz o swoich własnych przyjaciołach, to okazuje się, że możesz odwołać się do trzech rodzajów przyjaźni wyróżnionych przez Arystotelesa. Są ludzie, których znasz i z którymi prowadzisz jakąś wymianę (przyjaciele ze względu na korzyść), i znajomi ze szkoły albo z drużyny sportowej, których również nazywasz przyjaciółmi (przyjaciele ze względu na przyjemność). Masz też jednak wyjątkowych przyjaciół, a może nawet tylko jednego. Starożytna filozofia i współczesna nauka są więc zgodne: przyjaźń jest szczególnym zjawiskiem. Antropolog Robin Dunbar twierdzi, że nasz mózg może „pomieścić” maksymalnie stu pięćdziesięciu znajomych, gdzie pięć osób tworzy najbliższy krąg, a piętnaście to dobrzy przyjaciele, wliczając w to członków rodziny (Dunbar 2022).

Prowadząc własne badania, starałem się dowiedzieć, czym jest przyjaźń polityczna. Przeanalizowawszy prace na temat przyjaźni i jej przykłady wzięte z polityki, sądzę, że taka przyjaźń musi zawierać pięć ważnych składowych: (1) afekt; (2) wielki projekt; (3) altruistyczną wzajemność; (4) zobowiązania moralne; (5) równość (Van Hoef 2019, s. 70–72). Zaczynając od tej ostatniej, należy stwierdzić, że jeśli nie ma równości, jeśli jedna osoba dominuje nad drugą, to nie ma przyjaźni, ale istnieje zupełnie inna relacja społeczna, np. taka, jaka ma miejsce między nauczycielem a uczniem. Afekt oznacza z kolei, że związek ma aspekt emocjonalny: przyjaciele troszczą się o siebie. Zobowiązania moralne mają miejsce wtedy, gdy przyjaciel prosi nas o coś (ze względu na fakt, że się przyjaźnimy), natomiast altruistyczna wzajemność realizuje się, gdy robimy coś dla naszych przyjaciół, chociaż nie byliśmy o to proszeni. Wielki projekt odnosi się do tego, co Arystoteles mówił o przyjaźni z powodu dzielności etycznej: do dążenia do dobra. Polityczni przyjaciele mają wspólny cel: budują coś wspólnie lub razem do czegoś dążą.

Każda z tych pięciu składowych pomaga zrozumieć, czym jest przyjaźń między politykami. Spodziewamy się, że (1) będą się o siebie troszczyć, (2) będą wspólnie coś budować lub pracować na rzecz czegoś, (3) będą sobie pomagać, (4) zwłaszcza wtedy, gdy są o to proszeni, i (5) że będą traktować się poważnie (w duchu równości). Znanym przykładem tego rodzaju przyjaźni była relacja pomiędzy premierem Wielkiej Brytanii Winstonem Churchillem i prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem Delano Rooseveltem. Wzajemnie się szanowali, razem walczyli z nazistowskimi Niemcami, pomagali sobie i wymieniali się opiniami.

Przyjaźń łącząca państwa

Państwa również może łączyć przyjaźń. Jesteśmy w stanie ją analizować, odwołując się do pięciu wymienionych składowych przyjaźni. Przyjaźń pomiędzy Churchillem i Rooseveltem zapoczątkowała „szczególną relację” pomiędzy Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. John Dumbrell, ekspert od tej „szczególnej relacji”, używa języka sugerującego przyjaźń, gdy wyjaśnia, dlaczego ów związek pomiędzy tymi dwoma państwami miał niezwykły charakter. Decydowały o tym:

wyjątkowa relacja w odniesieniu do broni nuklearnej,
bliskość militarna,
sformalizowana wymiana danych wywiadowczych,
poważne więzi ekonomiczne,
oczekiwanie co do współpracy i wzajemnej pomocy.

Każdy z tych elementów można powiązać z pięcioma składowymi przyjaźni. Nie wspomnieliśmy jednak, czym miałby w tym wypadku być wielki projekt. Dla Churchilla i Roosevelta była nim walka z nazistowskimi Niemcami. Czy „szczególna relacja” sama stała się wielkim projektem Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w XXI w.? Czy jest nim NATO? Takie pytania pokazują, dlaczego ważne jest, żeby rozumieć, czym jest przyjaźń w polityce międzynarodowej.

Polska i Ukraina

NATO jako wielki projekt częściowo wyjaśnia współczesną przyjaźń pomiędzy Polską i Ukrainą. Unia Europejska, którą można rozumieć jako kolejny projekt przyjaźni (Van Hoef 2021), jest często targana wewnętrznymi napięciami w kwestii tego, jak pomóc Ukrainie. Polska okazała się stabilnym przyjacielem tego państwa, przekazując wsparcie materialne, przyjmując uchodźców i podejmując starania o przyjęcie Ukrainy do Unii Europejskiej. Żeby wyjaśnić mocne poparcie dla Ukrainy wśród państw Europy Wschodniej, Benjamin Tallis wprowadził termin „neoidealizm”: „coraz bardziej ugruntowane moralnie podejście do spraw międzynarodowych i geopolityki, które priorytetowo traktuje prawa wszystkich państw do podkreślania swoich wartości” (Tallis 2023, s. 242–43). Zrozumienie przyjaźni polsko-ukraińskiej poprzez neoidealizm pomaga określić, jaki wielki projekt wspiera tę nową „szczególną relację”, i wyjaśnia, dlaczego premier Mateusz Morawiecki był jednym z pierwszych, którzy odwiedzili Kijów po pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę. Jednocześnie Tallis ostrzega, że choć „Polska okazała się solidnym przyjacielem, wspierającym walkę Ukrainy o demokrację i samostanowienie (kluczowe aspekty Unii Europejskiej, a także liberalnych wartości)”, to nie radzi sobie z przyswojeniem innych ważnych aspektów funkcjonowania w Unii Europejskiej (Tallis 2023, s. 243–44).

To napięcie pokazuje, dlaczego tak istotny w przyjaźni jest wielki projekt. Jego zmiana może sprawić, że dotychczasowi przyjaciele odwrócą się od siebie. Czy możemy, wracając do Arystotelesa, pozostać przyjaciółmi, gdy jeden z nas już nie dąży do dobra? Czy państwa, tak jak ludzie, mogą mieć tylko wąski krąg przyjaciół? Jaki wpływ będzie miała zmiana wielkich projektów na Unię Europejską? Takie pytania nie tylko pozwalają nam zrozumieć przyjaźń polityczną, ale również pojąć, w jaki sposób przyjaźń wpływa na stosunki międzynarodowe.

Tłumaczenie: Błażej Gębura

Warto doczytać:

R. Dunbar, Friends: Understanding the Power of Our Most Important Relationships, Brown UK 2022.
J. Dumbrell, The US–UK Special Relationship: Taking the 21st-Century Temperature, „The British Journal of Politics and International Relations” 2009, nr 1, s. 64–78, https://doi.org/10.1111/j.1467–856x.2008.00352.x.
Y. Van Hoef, Friendship in World Politics: Assessing the Personal Relationships between Kohl and Mitterrand, and Bush and Gorbachev, „AMITY: The Journal of Friendship Studies” 2014, nr 1, s. 62–82.
Y. Van Hoef, Interpreting Affect between State Leaders: Assessing the Churchill-Roosevelt Friendship, [w:] Researching Emotions in IR: Methodological Perspectives for a New Paradigm, M. Clément, E. Sangar (red.), Basingstoke 2018, s. 51–73.
Y. Van Hoef, Leadership Through Friendship: The Dangers and Advantages of State Leaders Establishing Close Personal Relations, „Journal of Leadership Studies” 2019, nr 1, s. 70–72, https://doi.org/10.1002/jls.21631.
Y. Van Hoef, Positive Peace Through Personal Friendship: Franco-German Reconciliation (1974–1995), [w:] The Palgrave Handbook of Positive Peace, K. Standish i in. (red.), Singapore 2021, s. 1–19, https://doi.org/10.1007/978–981-15–3877-3_54‑1.
B. Tallis, Identities, Borderscapes, Orders: (In)Security, (Im)Mobility and Crisis in the EU and Ukraine, Frontiers in International Relations, Cham 2023.

Yuri van Hoef – wykładowca stosunków międzynarodowych na Erasmus University w Rotterdamie. Specjalizuje się w badaniach nad przyjaźnią w polityce, zarówno między indywidualnymi podmiotami (np. przywódcy państw), jak i między krajami.