Podczas wykładu Steffen Huber przedstawił zarys nauk antytrynitarskich na przykładzie trzech myślicieli reprezentujących dwa ostatnie pokolenia polskich arian.
Bracia polscy, jak nazywali samych siebie, stanowili najbardziej radykalny odłam polskiej reformacji. Ich nauki były zakorzenione w XVI-wiecznym humanizmie oraz w nieortodoksyjnych nurtach religijnych, przede wszystkim pochodzenia północnowłoskiego. Nurt ten początkowo rozwijał się w Szwajcarii, gdzie wszedł w krąg oddziaływania filozofii Erazma z Rotterdamu i humanizmu. Po spaleniu w Genewie w 1553 roku Miguela Serveta, najsłynniejszego wówczas antytrynitarza, doszło do konfliktu między humanistami a zwolennikami Kalwina. Antytrynitarscy myśliciele zostali zmuszeni do emigracji – początkowo na Morawy, a potem do Siedmiogrodu i Polski. Na terenie państwa polsko-litewskiego, leżącego na pograniczu różnych kultur i mającego własne tradycje w zakresie pokojowej koegzystencji różnowierców, arianie mogli rozwijać swoje nauki aż do 1660 roku. Dzięki temu wypracowali oryginalne podejście do spraw relacji między ratio i religio, a także do kwestii wolności sumienia i tolerancji religijnej.
Dzieje polskich arian dzielą się na dwa okresy. W czasie pierwszego z nich, zakończonego śmiercią Fausta Socyna (1604), arianie krążyli jeszcze wokół zagadnień humanistycznej hermeneutyki. Radykalne twierdzenia religijne i polityczne, na przykład dotyczące dwóch natur w Chrystusie, głoszone przez Franciszka Stankara, czy odmowa podejmowania aktywności obywatelskiej, którą zalecał Marcin Czechowic, były wówczas traktowane jako mniej istotne. Po śmierci włoskiego reformatora bracia polscy zachowali umiarkowane poglądy polityczne, ale w przeciwieństwie do innych szkół działających na terenie Rzeczpospolitej otworzyli się na współczesną im zachodnią filozofię – interesowali się na przykład myśleniem aksjomatycznym i filozofią uprawianą more geometrico. Ważną rolę w polskim ruchu antytrynitarskim odegrali wówczas Jan Crell oraz Andrzej Wiszowaty (ten ostatni był wnukiem Socyna). Aplikowali oni racjonalistyczne aksjomaty do dogmatów religijnych, a także postulowali przyznanie równych praw obywatelskich wszystkim wspólnotom religijnym (Crell).
Podczas swojego wystąpienia profesor Huber omówił trzy ariańskie traktaty napisane w pierwszej połowie XVII wieku.
W Religionis libertas, dziele powstałym pod koniec lat 20-tych XVII wieku, Jan Crell przedstawił własne uzasadnienie dla tolerancji religijnej. Odwołując się do aktu konfederacji warszawskiej z 1573 roku, Crell argumentował, że nawet osobom o błędnych, zdaniem dominującej opcji religijnej, poglądach (conscientia erronea) należy się szacunek i wolność postępowania w zgodzie z własnym sumieniem. Tolerowanie „heretyków” jest pożyteczne, ponieważ uniemożliwia szerzenie się ateizmu.
Jan Stegmann, drugi z omawianych myślicieli, był mniej znany od Crella. W napisanym ok. 1630 roku dziele De iudice et norma controversiarum fidei proponował, aby rozjemcą w sporach religijnych był rozum (ratio). Należało stworzyć uniwersalne normy, które umożliwiłyby dyskusję o prawdach wiary. Ludzie błądzą – ale cechą ludzką jest popełnianie błędów i ich poprawianie. W ten sposób bada się również samą racjonalność. Będąc adwokatem racjonalizmu religijnego, Stegmann przyjmował jednak, że istnieją zasady, które przekraczają rozum (są supra rationem).
Z kolei Andrzej Wiszowaty w swoim dziele Religio rationalis, opublikowanym pośmiertnie w 1685 roku, wskazywał, że tematy religijne są podobne do zagadnień naturalnych, a jedynie nieco subtelniejsze – dlatego można było i należało stworzyć uniwersalne normy myślenia, które umożliwiłyby prawidłowe dyskutowanie o kwestiach religijnych. Wiszowaty zaproponował listę około 80 aksjomatów (Axiomata universalia). Zasady te są bardzo „antytrynitarskie” w duchu – wykluczają na przykład możliwość istnienia trzech różnych osób w jednym Bogu albo dwóch natur w jednej osobie.
Prof. Huber podkreślał, że arianie stworzyli oryginalną przed-oświeceniową teorię tolerancji religijnej, zakorzenioną w XVI-wiecznej hermeneutyce. Zaznaczał, że myśl braci polskich zawdzięczała wiele także tradycji polsko-litewskiego wielokulturowego państwa. Arianie odwoływali się do tutejszej praktyki politycznej i aktów prawnych. W trakcie dyskusji, która miała miejsce po wykładzie, pytano m.in. o różnicę między ariańskim sana ratio a angielskim common sense.
Oprac. Zespół badawczy projektu „Między sekularyzacją a reformą”
Organizator: Instytut Filozofii UJ przy wsparciu Narodowego Centrum Nauki
: Online – Microsoft Teams23 kwietnia 2020, 16:00–18:00 Strona internetowa organizatorów
Wydarzenie na Facebooku
Ech ci protestanci…
Więcej złego, czy dobrego?!DODOD