Michel Foucault to myśliciel budzący ciągle duże zainteresowanie, a w środowiskach lewicowych otaczany jest nawet swoistym kultem. Mamy co prawda w języku polskim od wielu lat solidną i bardzo rzeczową jego biografię autorstwa Didiera Eribon (Michel Foucault, Warszawa 2005), warto jednak sięgnąć do niewielkiej książeczki Gary’ego Guttinga, która jest próbą przejrzystego i kompetentnego omówienia myśli Foucaulta, przedstawioną tym razem przez amerykańskiego badacza. Czytelnik znajdzie w niej wszystkie ważne tematy, wokół których ogniskowała się refleksja autora Archeologii wiedzy.
Już w swoich wczesnych pracach, skoncentrowanych na analizach literatury pięknej, Foucault zajmował się głównie tekstem, traktując strukturę językową utworu jako obiektywną ramę, w której funkcja autora pojawia się wtórnie. Stąd też interesowały go głównie eksperymenty formalne współczesnej literatury francuskiej, w których granice języka ukazywały nowe możliwości ekspresji, kierujące się w stronę podświadomości i transgresji. Bardzo szybko jednak odchodzi od rozważań estetycznych i zmierza w kierunku analizy polityki, dostrzegając w niej główny instrument opresji władzy nad jednostką. Swoją metodę badań historycznych Foucault nazwał archeologią myśli. Stosując ją, możemy wydobywać wewnętrzne, podświadome uwarunkowania i struktury kierujące naszym myśleniem i działaniem. Chodzi w niej o taką rekonstrukcję historii, która ujawnia, że wydarzenia są warunkowane nie przez świadome podmioty, lecz przez nieświadome struktury tworzące ukryte konteksty myślenia. Badania te mają być wspomagane przez podejście archeologiczne, gdzie przyglądamy się nie tylko tekstom, lecz również praktykom społecznym, w celu ukazania związku pomiędzy wiedzą a władzą.
Demaskując dyskursy i strategie władzy, Foucault zajął się analizą ucisku i marginalizacji różnych grup społecznych. Jedną z nich stanowią tzw. szaleńcy, którzy od czasu oświecenia są otoczeni kordonem lekarskim i terapeutycznym, i zamknięci w szpitalach psychiatrycznych. Ten stan rzeczy pokazuje, w jaki sposób choroba psychiczna stwarza wyzwanie dla rozumu przez negację owego rozumu, w sytuacji, gdy szantaż myślenia oświeceniowego nie dopuszcza żadnej antytezy rozumu i nie umożliwia alternatywy irracjonalnej transgresji. W podobny sposób kontrolę nad ciałem uzyskuje się w nowym podejściu do penalizacji więźniów. Zakłady karne dzięki nowym wzorcom nadzoru i dyscypliny więziennej są zarówno pokazem siły, jak i laboratorium badającym oraz klasyfikującym zbrodnię a także kontrolującym karę i sankcjonującym zachowania przestępców. Zdaniem Foucalta wzorce dyscypliny więziennej przeniesiono w społeczeństwach nowożytnych również do szkół, szpitali, fabryk i korporacji. Kolejną grupą represjonowaną są homoseksualiści, wobec których eksperci od seksu stosują nowoczesne normy medyczne, definiujące zdrowie i kontrolę nad ciałem człowieka. Według Foucalta jedynym remedium na wszystkie te zakusy biowładzy i biopolityki jest troska o siebie, przejawiająca się w estetyzacji swojej osoby i dążeniu do uczynienia z życia dzieła sztuki przez indywidualną autokreację.
Czytając tę książkę, uświadomimy sobie, na ile język badań, mający charakter bardzo detalicznych i wyrafinowanych analiz historyczno-teoretycznych, przeniknął do szerokiego dyskursu społecznego, zwłaszcza w nurcie lewicowo-liberalnym.
G. Gutting, Foucault, tłum. J. Bednarek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2023.
Ryszard Mordarski – profesor filozofii na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zajmuje się filozofią religii, filozofią polityki oraz filozofią polską. Lubi literaturę piękną oraz muzykę (w szczególności koncerty na skrzypce i wiolonczelę).
Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
Interesują Cię recenzje innych książek filozoficznych? Zajrzyj do naszego działu Omówienia i recenzje.
Prowadzenie portalu filozofuj.eu – finansowanie
Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki II”.
Skomentuj