Błażej Gębura: Wiedza ponad podmiotami [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2023 nr 6 (54), s. 53. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Mogłoby się wydawać, że powrót do epistemologii i filozofii nauki Karla Poppera z perspektywy 2023 r. może być jedynie czymś na kształt wizyty w muzeum. Podziwiamy trud i inwencję kustosza wystawy, oglądamy eksponaty ze szczerym zaciekawieniem, ale odnosimy wrażenie, że już na zawsze należą do przeszłości i w niczym nam nie pomogą. Być może jednak ktoś, kto po raz kolejny sięga po Wiedzę obiektywną, dzięki lekturze spojrzy w nieco inny sposób na epistemologię uprawianą dzisiaj.

Jednym z celów Poppera było wykazanie, że dotychczasowa epistemologia przyjmowała błędny punkt widzenia, zgodnie z którym miała zajmować się analizą przekonań indywidualnego podmiotu poznającego, skupiając się zwłaszcza na ich podstawach i pochodzeniu. Tym samym Popper występował przeciwko „filozofom przekonań”, do których zaliczał Kartezjusza, Johna Locke’a, George’a Berkeleya, Davida Hume’a, Immanuela Kanta i Bertranda Russella. Zdaniem Poppera badali oni wiedzę w sensie subiektywnym, a nie wiedzę naukową, czyli wiedzę w sensie obiektywnym. Jak stwierdza: „Wiedza w tym obiektywnym sensie jest całkowicie niezależna od czyjejkolwiek wiary, dyspozycji do stwierdzania, uznawania czy działania. Wiedza w sensie obiektywnym jest wiedzą bez istoty poznającej: jest to wiedza bez podmiotu poznającego”. Aby zrozumieć ten postulat, należy przywołać teorię trzech światów. Pierwszy świat to świat przedmiotów lub stanów fizycznych, drugi to świat stanów psychicznych/dyspozycji podmiotu do działania, natomiast trzeci to świat obiektywnych treści myślenia. Zdaniem Poppera dotychczasowa epistemologia zatrzymała się na badaniu zawartości drugiego, a nie trzeciego świata.

Jaki związek miałaby mieć ta teoria ze współczesną epistemologią? Wydaje się, że z podobną próbą wyrażenia intuicji, zgodnie z którymi wiedza jest czymś funkcjonującym ponad podmiotami, spotykamy się w dyskusjach z zakresu epistemologii społecznej. Jeśli bliżej przyjrzymy się sporowi o to, w jaki sposób istnieją przekonania grup, a więc dyskusji między sumatywistami a nonsumatywistami, to zobaczymy, że obie strony sporu dążą właśnie do wniosku, że wiedza (a przynajmniej przekonanie jako jej składnik) jest czymś przekraczającym indywidualne podmioty poznające. Indywidualnego podmiotu wprawdzie nie da się w tym kontekście zupełnie wyeliminować – jest przecież niezbędny do tego, aby ukonstytutować grupę. Jednak epistemologia nie kończy się na indywidualnym podmiocie poznającym i ten ostatni nie jest tak ważny, jak przez długi czas sądziliśmy – właśnie tak mógłby brzmieć wspólny morał opowieści Poppera i epistemologów kolektywnych. Choćby z tego powodu warto wracać do autora Wiedzy obiektywnej i przy okazji strawestować Casablancę, mówiąc: „Zagraj to jeszcze raz, Karl”…

Karl Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, tłum. A. Chmielewski, PWN, Warszawa 2022, 512 s.

Błażej Gębura – doktor filozofii. Zajmuje się filozofią religii, metafilozofią i epistemologią. W wolnych chwilach rąbie drewno i nałogowo czyta powieści szpiegowskie. Hobby: pisanie i kolekcjonowanie płyt jazzowych.