John D. Caputo w artykule Sacred Anarchy – Fragments of a Postmodern Ethics podejmuje problematykę możliwości budowania etyki w ramach hermeneutyki radykalnej, czyli nurtu łączącego filozofię hermeneutyczną z postmodernizmem. Hermeneutyka radykalna za punkt wyjścia przyjmuje hasło Nietzschego: „wszystko jest interpretacją”. Oznacza ono, że nie mamy bezpośredniego dostępu do rzeczywistości, ale zawsze musimy posiłkować się pewnymi kategoriami, pojęciami czy schematami interpretacyjnymi, które umożliwiają, ale też jednocześnie warunkują, nasze rozumienie. Hermeneuta radykalny dostrzega, że nasze odczytania rzeczywistości zawsze pozostaną wyłącznie jedną z wielu niestabilnych i zmiennych możliwości opisu świata. Mimo wszystko nie możemy nie interpretować i nie odwoływać się do tradycji – rozumienie jest bowiem naszym podstawowym odniesieniem do rzeczywistości.
Podobne podejście wydaje się szczególnie trudne dla etyki – dziedziny, która wychodzi poza przestrzeń teoretycznych spekulacji oraz zwraca się ku praktyce. Filozofia moralności ma realne przełożenie na życie konkretnych osób. Caputo zadaje pytanie, czy możliwe jest potępienie zła w sytuacji rozpadu wszelkich struktur oraz drogowskazów umożliwiających człowiekowi odnalezienie oparcia w chaotycznej rzeczywistości. Jeżeli wszystko jest interpretacją, to nasze rozumienie zła (Czym jest zło? Jaka jest różnica między dobrym a złym działaniem?) również pozostaje wyłącznie kwestią interpretacji. Autor dostrzega potrzebę wypracowania etyki, która pozwoli nam na ochronę ofiary oraz jednoznaczne osądzenie sprawcy przemocy:
rozważmy Auschwitz, niewysłowiony koszmar. Czy jest tu coś nierozstrzygalnego? Czy można nie potępić Auschwitz w sposób jednoznaczny, pewny, bez hermeneutycznych wieloznaczności, bez sporów o interpretację?
Moralność grecka, moralność żydowska
Caputo, prowadząc nas do odpowiedzi, wprowadza rozróżnienie na dwa typy moralności: grecki oraz żydowski. Pierwszy odnajdujemy w klasycznej, „metafizycznej” etyce, zorientowanej na poszukiwanie arché, czyli fundamentu, z którego można wywodzić konkretne przykazania (przykładowo dla Platona byłaby to idea dobra, w myśli religijnej Bóg, zaś u Kanta pojęcie obowiązku). Zdaniem Caputo taka etyka jest dziś niemożliwa. Postmodernistyczny antyfundamentalizm nie pozwala nam wierzyć w istnienie jednego, niepodważalnego i stabilnego arché. Ponadto przekonanie o istnieniu takiego arché zawsze wytwarzało pewną hierarchię: przykładowo sytuowało racjonalność jako coś lepszego od nieracjonalności, kulturę ponad naturą. Miało to wpływ na uformowanie niesprawiedliwej struktury społecznej, chociażby na przyznanie kobietom (stereotypowo postrzeganym jako nieracjonalne) czy istotom pozaludzkim (związanym z naturą) niższej pozycji w społeczeństwie. Tragizm współczesnego człowieka polega na utracie wiary w arché – poszukuje on pewnych zasad, ale jednocześnie nie może ich przyjąć. Upadek fundamentów prowadzi bowiem do sytuacji, w której nie da się jednoznacznie określić, które kodeksy są słuszne ani jak powinno się postępować. Kondycję ludzką naznacza dziś pojęcie niezdecydowania.
Caputo zwraca się więc ku żydowskiemu typowi moralności, opartemu na wsłuchiwaniu się, oczekiwaniu na wezwanie. Autor przywołuje historię Abrahama. Jego zdaniem biblijny bohater nie posiadał żadnych drogowskazów, był przeniknięty niepewnością. Żądanie ofiary z jedynego syna mogło być przecież zarówno wezwaniem Boga, jak i halucynacją. Gdyby jednak mógł mieć pewność, jego postawa nie byłaby heroiczna. Niezdecydowanie nie musi wykluczać decyzji, ale – paradoksalnie – stanowi, w punkcie wyjścia, warunek możliwości wyboru.
Etyka an-archiczna
Etyka w hermeneutyce radykalnej postuluje skupienie na „usłyszeniu wezwania” oraz „udzieleniu odpowiedzi” (będącej podstawą dla odpowiedzialności). To wezwanie nie jest jednak kierowane z przestrzeni sacrum, ale pochodzi od tego, co słabe, zapomniane, marginalizowane. To etyka „an-archiczna”, gdyż pozostaje ona nakierowana na to, co było pominięte w dotychczasowych, zbyt ogólnych kodeksach, na to, co znajduje się na marginesie hierarchii społecznej. Caputo przywołuje biblijny motyw trędowatego – osoby wyrzuconej ze wspólnoty, pozbawionej praw, osamotnionej. Człowieka niemieszczącego się w hierarchicznych strukturach opartych na gloryfikacji piękna czy zdrowia. Etyka anarchiczna ma zwrócić się właśnie ku symbolicznym trędowatym, a więc ku osobom wykluczonym (dziś mogą być to np. uchodźcy czy chorzy na AIDS). Odwracamy się od ogólnych reguł ku jednostkom, których te reguły nie obejmują.
Caputo odrzuca abstrakcyjne reguły i wartości (te nigdy w pełni nie obejmą złożonego świata). Ostatecznie odnajduje oparcie dla postmodernistycznej etyki w wezwaniu płynącym ze strony cierpiącej ofiary. Kondycja ludzka została naznaczona somatycznością – posiadamy ciało (flesh) podatne na zranienie, dotknięte przez ból, niedoskonałe, kruche i bezbronne. Doświadczenie cierpienia wdziera się w nasze ciało. Jest niekomunikowalne: opisy bólu nigdy nie udostępnią nam realnego doświadczenia osoby cierpiącej. Ból wymyka się słowom i reprezentacjom, a zatem pozostaje czymś pierwotnie niezrozumiałym. Zaburza porządek i harmonię otaczającego nas świata. Hermeneutyka bólu byłaby hermeneutyką niemożliwą, przenikniętą niepewnością, niezrozumieniem. Jednocześnie właśnie cierpiące ciało wzywa nas do odpowiedzi – do odczytania (a więc zinterpretowania) komunikatu oraz do wystąpienia w imieniu ofiary, do wzięcia na siebie odpowiedzialności.
Warto doczytać:
J. D. Caputo, Sacred Anarchy – Fragments of a Postmodern Ethics, w: The Essential Caputo: Selected Writings, B. K. Putt ed., Bloomington 2018, s. 287–304.
Adriana Joanna Mickiewicz – doktorantka filozofii w SDNH Uniwersytetu Jagiellońskiego, laureatka programu ministerialnego „Diamentowy Grant”. Interesuje się zwłaszcza filozofią społeczną, etyką oraz teatrem.
Ilustracja: Pablo Picasso, Guernica, Wikimedia Commons, CC BY 3.
Skomentuj