Michał Barcz: Czy wola jest wolna? [recenzja]

Czy wolna wola istnieje? Skoro jesteśmy częścią natury, to również nasze decyzje i działania (które skądinąd odczuwamy jako wolne) muszą mieć swoje przyczyny, a te z kolei swoje przyczyny itd. Zatem wolna wola jest jedynie iluzją. Jednak nie chcielibyśmy, żeby uznanie tego wniosku było zwykłym skutkiem jakiegoś zdarzenia. Powinien on być uzasadniony, racjonalny i nieprzymuszony, czyli wolny właśnie. A może bylibyśmy skłonni się zgodzić, że samo pytanie, jak i udzielona nań odpowiedź (jaka by nie była), są tylko częścią wielkiego ciągu przyczynowo skutkowego? Problem wolnej woli najeżony jest paradoksami, które jednocześnie zaskakują, niepokoją i intelektualnie prowokują, i to od zarania filozofii. Dołączenie do toczącej się wokół tego zagadnienia debaty i próba zaoferowania nowego rozwiązania to wyraz dużej odwagi. Jacek Dobrowolski podejmuje to wyzwanie w swojej najnowszej książce zatytułowanej Czy wola jest wolna?.

Większa część publikacji poświęcona jest badaniu argumentów wysuniętych w sporze o wolną wolę. W końcowym rozdziale autor kreśli ponadto własną propozycję teoretyczną. Najciekawsze partie tekstu traktują o historii filozofii; swoją przenikliwością przewyższają one omówienia koncepcji współczesnych, a nawet wykład oryginalnego pomysłu autora. Świetny jest już otwierający książkę drobiazg – przegląd pełnych emocji uwag na temat możliwości wolności woli, wysłowionych przez zwykle bardzo stonowanych myślicieli epoki nowożytnej. Historycznofilozoficzne rozważania zwieńczone są najważniejszym, zaryzykowałbym taką ocenę, osiągnięciem tekstu. Otóż w rozdziale czwartym przedstawiona zostaje ewolucja pojęcia wolnego podmiotu – od ukutego przez starożytnych modelu sprawcy rozumnie panującego nad namiętnościami, przez nowożytny model podmiotu odpowiedzialnego za swe działania, po jego rozpad w filozofii XIX i XX wieku.

Ostatecznie Dobrowolski skłania się ku tezie, że wolność woli w jej kluczowych ujęciach jest jedynie iluzją. Jednak, jak przekonuje, musi to być iluzja szczególna, nieprzypominająca złudzeń co do barw, kształtów, czy wartości przedmiotów; na fakt iluzoryczności tych ostatnich możemy łatwo przystać w naszym codziennym doświadczeniu. Autor określa iluzję wolności mianem metafizycznej, nieomyłkowej, nieuchronnej, dzielonej z innymi ludźmi i wyróżniającej nasze ludzkie bycie w świecie (tu, na marginesie, pojawiają się ciekawe uwagi co do niemożliwości zaistnienia wolnej woli u zwierząt). Cały problem bierze się, zdaniem Dobrowolskiego, z języka – wraz z jego strukturami gramatycznymi i modalnościami, a dokładniej, z narracji, które prowadzimy na temat nas samych i naszych wyborów. Pomysł jest obiecujący, lecz jego wykład opiera się na samych analogiach i metaforach. To za mało. Chciałoby się też zapytać, jak wydostać się poza język i uchwycić naturę iluzji wolności. Tego autor nie wyjaśnia. Nie podejmuje też kwestii, czy różne języki naturalne w tym samym stopniu wskazują na wolność podmiotu (wydaje się to wątpliwe, ale nie jest jasne, czy rzutuje to na wyniki autora). Co jeszcze bardziej zaskakujące, pod sam koniec Dobrowolski zaczyna wikłać się w klasyczne paradoksy. Na przykład, choć twierdzi, że wolna wola jest tylko złudzeniem, przestrzega jednocześnie, byśmy się z jego demaskowaniem nie zapędzali, bo jest to złudzenie cenne. Tak jakbyśmy mieli w tej kwestii wolną wolę.

Jacek Dobrowolski, Czy wola jest wolna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2022, 208 s.

Michał Barcz – adiunkt w Zakładzie Epistemologii Wydziału Filozofii UW. Zajmuje się filozofią umysłu i działania, w szczególności działaniami nieracjonalnymi oraz ograniczeniami przyczynowego ujęcia sprawstwa. Źródłem refleksji jest dla niego działanie fabryki, którą zarządza.

Tekst jest dostępny na licencji: Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

Prowadzenie portalu filozofuj.eu – finansowanie

Projekt dofinansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Edukacji i Nauki w ramach Programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki II”.