Natasza Szutta: Status moralny [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 3 (45), s. 50. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Książka Marry Anne Warren to bardzo ciekawa lektura podejmująca problem określenia statusu moralnego różnych istnień. Warren poszukuje odpowiedzi na pytanie, jakie istoty zasługują na moralny namysł, czyli posiadają wartość moralną. To fundamentalne zadanie, ponieważ pojęcie statusu moralnego spełnia dwie bardzo ważne funkcje: określenia standardów akceptowalnego zachowania oraz uzasadnienia moralnych ideałów. To także punkt wyjścia do określenia zachowań supererogacyjnych, czyli heroicznych.

Współczesne spory wokół pojęcia statusu moralnego są bardzo gorące, ponieważ mają istotne konsekwencje praktyczne. Jak w sporze o aborcję fundamentalną kwestią jest określenie statusu moralnego płodu, tak w sporze o nasz stosunek do zwierząt i środowiska naturalnego – statusu moralnego różnych gatunków zwierząt i roślin oraz całego ekosystemu. Od tego, komu i czemu przypisujemy status moralny, zależy wiele rozstrzygnięć na poziomie legislacyjnym.

Warren rozpoczyna swoje analizy od dyskusji wokół różnych jednokryterialnych koncepcji statusu moralnego. Ich niewątpliwą zaletą jest prostota ujęcia, natomiast poważną wadę stanowią konsekwencje, których nie da się pogodzić ze zdrowym rozsądkiem. Warren dzieli te ujęcia na dwie grupy – odwołujące się do wewnętrznych cech istot, którym przypisywany jest status moralny: życia, zdolności odczuwania, bycia osobą, oraz zewnętrznych: bycia członkiem określonej wspólnoty społecznej czy biologicznej. Warren bardzo szczegółowo omawia i dyskutuje każde z tych podejść w ich absolutystycznych i umiarkowanych wersjach. Formułuje bardzo ciekawe i trafne argumenty. Na końcu proponuje alternatywę w postaci wielokryterialnego ujęcia statusu moralnego, w którym poświęca prostotę na rzecz intuicyjności praktycznych konsekwencji. Podejście Warren odwołuje się do kilku zasad: zasady szacunku dla życia, sprzeciwu wobec okrucieństwu, praw podmiotu, praw człowieka, zasady środowiskowej, międzygatunkowej i przechodniości szacunku. Warren przyjmuje także więcej niż jeden typ statusu moralnego. To bardzo ważne, ponieważ odmienne typy nakładają odmienne obowiązki moralne.

Podejście Warren pozwala uniknąć wielu absurdalnych konsekwencji, do który prowadzą znane na rynku idei jednokryterialne ujęcia. Dla przykładu przyjęcie wyłącznie życia za kryterium przypisywania statusu moralnego (A. Schweitzer) oznacza, że człowiek nie powinien uprawiać ziemi ani mieć prawa do zabijania insektów i gryzoni. Warren pisze, że człowiek nie czyni tego dlatego, że chce okazać swoją siłę i przewagę nad tymi istotami, lecz ze słabości, ponieważ musi się odżywiać i chronić przed chorobami. W dyskusji z innym pojedynczym kryterium, jakim jest zdolność do odczuwania (P. Singer), zwraca uwagę na przeciwną naszym intuicjom konsekwencję zrównania statusu moralnego ludzkich niemowląt i osób upośledzonych umysłowo z przedstawicielami innych gatunków zwierząt. Warren za C. Gilligan odwołuje się do kryterium zewnętrznego, jakim jest bycie członkiem wspólnoty. Wskazuje na troskę rodziców o swoje potomstwo jako fundament naturalnej więzi, którą traktuje jako absolutny aksjomat moralny – najsilniejszą więź, do jakiej jesteśmy zdolni. Książka Warren jest pełna inspiracji do bardzo ciekawych dyskusji, np. o statusie moralnym istot pozaziemskich, jak E.T. z filmu Stevena Spielberga.

Mary Anne Warren, Status moralny. Obowiązki wobec osób i innych istot żywych, tłum. S. Tokariew, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2019, ss. 530

Natasza Szutta – dr hab. filozofii, prof. UG. Pracuje w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w etyce, metaetyce i psychologii moralności. Pasje: literatura, muzyka, góry i nade wszystko swoje dzieci.