Piotr Domeracki: Moralny fart lub pech? [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2023 nr 5 (53), s. 53. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Nie ma chyba człowieka, który by w swoim życiu nie zetknął się, w tej lub innej formie, z fartem lub pechem. Ciekawe, ilu z nas, tak naprawdę, kiedykolwiek zastanawiało się nad tym, czy w tak ważnej i wrażliwej dziedzinie życia jak moralność również od czasu do czasu występują niezasłużone szczęście i niezawinione przeciwności losu. Filozoficznej refleksji problem ten towarzyszy praktycznie od jej zarania, przybierając różne postaci i znajdując rozmaite rozwiązania. Do czasów Bernarda Williamsa, jednego z najwybitniejszych współczesnych filozofów, problem ten stawiano w etyce właściwie tylko w jeden sposób. Taki mianowicie, który miał raz na zawsze przepędzić z obszaru ludzkiej moralności jakikolwiek przypadek. Jeśli bowiem uznać, że dobro i zło powstają w ludzkim życiu nierzadko przez przypadek, to gdzie podziać miejsce w religijnych teoriach etycznych dla Boga jako jedynego, najwyższego i nieomylnego moralnego prawodawcy i egzekutora? Co począć z ludzką, jakże racjonalną, przewidującą i mającą wszystko pod swoją kontrolą podmiotowością?

Etycy, dążąc do zamknięcia codziennej ludzkiej praktyki moralnej w karby naukowej teorii – do czego zresztą jako uczeni są powołani – zdaniem Williamsa, głównego bohatera recenzowanej tu książki, zniekształcają, a nawet fałszują rzeczywisty obraz ludzkiej sprawczości i jej moralnej oceny. Czynią tak, tkwiąc uparcie w teoretycznym zapamiętaniu, ponieważ chcą odebrać owej sprawczości – za cenę zachowania naukowości etyki – tak nieodłączne jej cechy jak nieprzewidywalność, spontaniczność, sytuacyjność i niekontrolowalność. A te świadczą o „kontyngencji” zarówno ludzkiego życia, jak i wpisanej w nie moralności. Kontyngencja zaś to termin opisujący coś, co się wydarza, ale w sposób niekonieczny, a więc przygodny lub – by użyć potocznego odpowiednika tego terminu – przypadkowy.

Paweł Pijas w swojej książce brawurowo rekonstruuje niełatwe do okiełznania z racji eseistycznej, niesystematycznej i meandrycznej formy stanowisko Williamsa, które trafnie, choć nie przypadkiem, określa mianem „antyteoretycznego”. Angielski filozof nie pozostawia wątpliwości co do tego, że szczęśliwy traf lub pogrążający pech odnoszą się także do ludzkiej moralności. Dzieje się tak jakoby wbrew pobożnym życzeniom zawodowych etyków, przeobrażających się – mówiąc słowami Henryka Elzenberga – w swoim fachu w „biurokratów ścisłości”, ażeby z ludzkich działań, ich konsekwencji oraz moralnej oceny obu wyeliminować podstępną i nieracjonalną przygodność.

Z książki Pijasa płynie dla nas niebagatelna lekcja intelektualnej pokory w kwestiach moralnych. Namawiając do uważnej lektury tej pracy, zachęcę na koniec, żeby każdy z nas zaczął w swoim życiu zwracać więcej uwagi na to, że, po pierwsze, nie wszystko od nas zależy, po drugie, nie jesteśmy w stanie nad wszystkim, co nas w życiu spotyka, skutecznie panować, oraz, po trzecie, że nikt z nas nie jest w stanie nigdy precyzyjnie przewidzieć tego, do czego nas w konsekwencji doprowadzą decyzje nasze własne lub tych, z którymi dzielimy życie.

Paweł Pijas, Etyka i kontyngencja. Bernarda Williamsa projekt etyki antyteoretycznej, Wydawnictwo Academicon, Lublin 2021, 313 s.

Piotr Domeracki – dr hab., filozof, etyk, aksjolog i religioznawca; profesor w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Sekretarz Oddziału Toruńskiego Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, członek Polskiego Towarzystwa Etycznego, członek redakcji „Ruchu Filozoficznego”, członek Polskiego Towarzystwa Religioznawczego, członek Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Junior Associate Fellow w The International Institute for Hermeneutics, członek-założyciel International Society for Research on Solitude, członek The International Association for the History of Religions, członek The European Association for the Study of Religions. Twórca i popularyzator monoseologii, czyli filozoficznych, a szerzej interdyscyplinarnych, studiów nad samotnością.