Natasza Szutta: Lustereczko, powiedz przecie… [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2023 nr 2 (50), s. 52. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Książka Simona Blackburna to zbiór esejów, które spaja parabola Narcyza – syna Liriope, pięknego i dumnego młodzieńca, do którego miłością zapałała nimfa Echo. Za odrzucenie jej zalotów spotkała go kara. Gdy tylko zobaczył swoje odbicie, natychmiast się w nim zadurzył. I odtąd pragnął już jedynie samego siebie. Narcystyczna jaźń – jak pisze autor – jest znakiem naszych czasów. Charakteryzuje ją próżność rozumiana jako niezaspokojone pragnienie podziwu i zazdrości ze strony innych.

Blackburna do napisania tego cyklu esejów skłoniła kampania reklamowa firmy L’Oréal pod hasłem: „Jesteś tego warta”. Autor zwrócił uwagę na grymasy twarzy modelek biorących udział w filmach reklamowych. Wydęte usta, foch, szyderczy uśmiech pozwalają przypisać modelkom egoizm, arogancję oraz pogardę. Zdają się – pisze Blackburn – niczym Narcyz żyć we własnym świecie. Autor zastanawia się, dlaczego taka wyniosłość ma być w ogóle pociągająca. Wspomniane uczucia poddaje analizom – z jednej strony filozoficznym, z drugiej psychologicznym i socjologicznym, w których wykorzystuje najnowsze dane empiryczne.

Blackburn uważa, że wspomnianą reklamę należy czytać odwrotnie, niż proponują jej autorzy – a zatem: „choć nie jesteś tego warta, to możesz być, jeśli tylko kupisz nasze produkty”. W całym tym projekcie nie chodzi jednak o niesienie ludziom pomocy w ich przemianie na lepsze. Narcyz bowiem nie interesuje się nikim innym poza samym sobą.

Skutkiem ubocznym tej kampanii jest zamknięcie ludzi w pułapce braku samoakceptacji, sidłach lęku i rozpaczy. Uprzedmiotowieni i cenieni wyłącznie za wygląd – zarówno kobiety, jak i mężczyźni – stają się niewolnikami tego lęku, który otwiera przed nimi cały świat bólu, rozpaczy i nieszczęścia.

W zbiorze esejów znajdują się liczne bardzo ciekawe analizy, np. ta dotycząca odróżnienia prawdziwego poczucia własnej wartości od zaburzonego, które całkiem zależy od opinii innych. W obliczu nieotrzymania pochwały powoduje ono agresję, złość i rozpacz, a nawet paranoję. Brakowi poczucia własnej wartości przypisuje się obecnie odpowiedzialność za takie problemy jak depresja, nieudane związki czy przemoc. Natomiast wysokie poczucie własnej wartości wiąże się z życiowymi sukcesami. Blackburn tymczasem zwraca uwagę, że wysokie poczucie własnej wartości może także być powodem złego zachowania i podniesionego poziomu agresji. Zbytnia pewność siebie prowadzi do wielu złudzeń poznawczych (95% brytyjskich kierowców uważa, że ma ponadprzeciętne kompetencje i umiejętności, ten sam odsetek profesorów uniwersyteckich uważa się za lepszych od swoich kolegów po fachu). To może być dowodem naszej spontanicznej próżności. W książce Bluckburna zarówno akademicy, jak i czytelnicy bez większego filozoficznego przygotowania mogą znaleźć wiele inspiracji do refleksji i dyskusji.

Simon Blackburn, Lustereczko, powiedz przecie…, tłum. T. Sieczkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2022, 350 s.

Natasza Szutta – dr hab. filozofii, prof. UG. Pracuje w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w etyce, metaetyce i psychologii moralności. Pasje: literatura, muzyka, góry i nade wszystko własne dzieci.