Piotr Biłgorajski: Wolna wola [recenzja]

Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2022 nr 6 (48), s. 46. W pełnej wersji graficznej jest dostępny w pliku PDF.

Zaledwie rok po premierze angielskiego wydania polski czytelnik dostaje do ręki tłumaczenie debaty między Danielem Dennettem, jednym z najbardziej znanych współczesnych filozofów umysłu, oraz Greggiem Caruso, filozofem pracującym w State University of New York. Przedmiotem debaty jest problem wolnej woli. Chociaż obaj filozofowie zdają się do końca trwać przy swoich stanowiskach, to lektura ich zmagań stanowi nie tylko przegląd najnowszych argumentów w sporze o wolną wolę, ale także przykład filozoficznej dyskusji na najwyższym poziomie.

Temat sporu między Greggiem Caruso a Danielem Dennettem można sprowadzić do tytułowego pytania, czy jesteśmy odpowiedzialni za nasze czyny. Caruso udziela odpowiedzi negatywnej. Jego zdaniem musimy wziąć pod uwagę, że to, jacy jesteśmy i jak działamy, to skutek trafu, czyli splotu wielu czynników, na które nie mamy żadnego wpływu. Jeśli więc ludzie nie posiadają kontroli nad swoim działaniem, trudno przypisywać komukolwiek odpowiedzialność za to, co robi. Caruso nie ogranicza się jednak do suchego teoretyzowania. Jeśli bowiem na serio potraktujemy sceptycyzm względem wolnej woli, to stanie się oczywiste, że ma to również skutki praktyczne, zwłaszcza w sferze instytucjonalnego wymierzania kary. Caruso ma świadomość tych konsekwencji, dlatego jest gorącym zwolennikiem reformy więziennictwa, stanowczo przekonując za przejściem od modelu karania za złe czyny (nie można wszak karać kogoś za coś, za co nie jest odpowiedzialny) do modelu, w którym większy nacisk kładzie się na resocjalizację oraz prewencję.

Daniel Dennett, jako znany przedstawiciel kompatybilistycznego stanowiska w sporze o istnienie wolnej woli, prezentuje bardziej wyważone stanowisko. Jego zdaniem można pogodzić determinizm z odpowiedzialnością moralną. Dennett zgadza się więc, że jesteśmy skazani na traf, jednak według niego nie zmienia to faktu, że często mamy świadomość czynników, które wywierają na nas wpływ, oraz jesteśmy w stanie wiele z tych ograniczeń przezwyciężyć. Na przykład prawdą jest, że osoby urodzone w ubogim środowisku mają trudniejszy start, ale prawdą jest także, że wiele osób, dzięki ciężkiej pracy, radziło sobie z tymi trudnościami i odnosiło sukces. Zatem na pytanie, czy odpowiedzialność leży po stronie jednostki czy czynników wobec jednostki zewnętrznych, Dennett odpowiada, że po jednej i po drugiej.

Podsumowując, nie powinno nikogo zrażać, że obaj dyskutanci – raz po raz przedstawiając i precyzując swoje argumenty – koniec końców zostają przy swoich poglądach. To zadanie czytelnika, by samodzielnie ocenić, które podejście wydaje mu się bardziej przekonujące. Odrobinę szkoda, że razem z Dennettem i Caruso nie dyskutuje przedstawiciel libertarianizmu, wtedy przegląd głównych stanowisk w sporze o wolną wolę byłby kompletny. Mimo to książka i tak jest ze wszech miar godna polecenia.

Daniel C. Dennett, Gregg D. Caruso, Wolna wola. Czy jesteśmy odpowiedzialni za nasze czyny?, tłum. Ł. Kurek, Copernicus Center Press, Kraków 2022, 304 ss.

Piotr Biłgorajski – doktor filozofii. Pracownik Instytutu Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Zajmuje się eksperymentami myślowymi. Posiada wygodny fotel.